Zanim narodzi się dziecko masaż kobiet w ciąży

Najlepszą formą przygotowania kobiety do pokonania tego trudnego i wyjątkowego okresu jest nauka technik relaksacji. Jedną z najefektywniejszych i najprzyjemniejszych dla przyszłej mamy jest masaż [1].

CZAS ZMIAN W ORGANIZMIE KOBIETY

Ciąża to czas wielu zmian we wszystkich układach organizmu przyszłej mamy. Każda z kobiet przechodzi przez ten okres w sposób indywidualny dla jej organizmu, jednakże pewne zmiany są charakterystyczne dla przebiegu ciąży i każda z przyszłych mam będzie musiała im sprostać.

ZMIANY HORMONALNE

O burzy hormonalnej u kobiet w ciąży mówi się często, jednak nie każdy wie, czemu te zmiany hormonalne służą. Gwałtowne zwiększenie stężenie progesteronu, estrogenów oraz innych hormonów w ciele kobiety znacznie zmienia funkcjonowanie organizmu. Celem tego zjawiska jest zapewnienie optymalnych warunków do rozwoju płodu, podtrzymanie ciąży oraz przygotowanie przyszłej mamy do porodu, a także okresu połogu. Zwiększone stężenie hormonów jest fizjologicznym zjawiskiem i jest ono bezpieczne zarówno dla kobiety, jak i dla płodu, jednakże może spowodować liczne uciążliwe objawy. Najczęściej spotykanymi wśród ciężarnych są: bóle głowy, nudności, wymioty, uczucie zmęczenia, bóle dolnego odcinka kręgosłupa oraz obrzęk kończyn dolnych. Inną konsekwencją działania tych hormonów jest rozluźnienie więzadeł stabilizujących stawy, a także rozluźnienie samych torebek stawowych, co może skutkować pogorszeniem funkcjonowania aparatu ruchu [1, 2, 4, 5].

ZMIANY POSTURALNE

Z każdym dniem, z każdym miesiącem płód staje się coraz większy, czego konsekwencją są liczne zmiany w aparacie ruchu kobiety. Dodatkowym czynnikiem zwiększającym masę ciała jest zwiększenie stężenia tłuszczów i białek w organizmie. Wszystko to skutkuje przyrostem masy ciała o ok. 12,5 kg, co z kolei przyczynia się m.in. do zmiany środka ciężkości ciała, który przesuwa się o ok. 2 cm ku przodowi W celu utrzymania równowagi kobieta odchyla się do tyłu, czego efektem jest zwiększenie lordozy lędźwiowej. Zmiana ta powoduje wzrost napięcia mięśni w odcinku lędźwiowo-krzyżowym, co potęgowane jest nadmiernie rozciąganymi w trakcie ciąży mięśniami brzucha, które mogą wydłużyć się nawet do 15 cm. Negatywny wpływ na statykę ciała ma również zmiękczenie struktur włóknistych i zmniejszenie elastyczności więzadeł międzykręgowych, a także zwiększenie przodopochylenia miednicy, co prowadzi do obustronnych przykurczów mięśnia biodrowo-lędźwiowego. Powstały na skutek powyższych zmian dysbalans mięśniowy powoduje zmniejszenie stabilizacji kręgosłupa. Ciężarna kobieta może odczuwać dolegliwości bólowe odcinka lędźwiowo-krzyżowego. Każda kobieta odczuwa ból w sposób indywidualny, jednak najczęściej jest on opisywany jako tępy, przeszywający lub kłujący. Różnorodna jest jednak lokalizacja bólu, który objawia się nie tylko w centralnej części odcinka lędźwiowo-krzyżowego, ale także może promieniować do pośladków i bioder. Jego występowanie może mieć także charakter obustronny albo jednostronny. Bóle dolnego odcinka kręgosłupa nie są jednak jedynymi dolegliwościami zgłaszanymi przez ciężarne. Liczne konsekwencje niosą za sobą powiększające się gruczoły piersiowe. Mowa tu m.in. o ustawieniu barków w protrakcji oraz niefizjologicznym ułożeniu głowy i odcinka szyjnego kręgosłupa. Bezpośrednio przyczynić się to może do powstania bólów głowy i karku [1, 3, 4, 15].

ZMIANY UKŁADOWE

Zmianom podlegają wszystkie układy w organizmie ciężarnej kobiety. Choć szczegółowe ich omawianie wydaje się zbędne w niniejszej publikacji, warto przybliżyć najistotniejsze z nich. Podczas ciąży każda komórka w ciele ciężarnej kobiety powiększa się, czego przyczyną jest nagromadzenie płynów, soli oraz innych substancji. Zwiększa się także ilość płynu tkankowego, a naczynia krwionośne i chłonne stają się bardziej wypełnione. Ściany żylne ulegają poszerzeniu, co skutkuje zwiększeniem ich przepuszczalności. Zmianom ulega także struktura mięśni, ścięgien oraz więzadeł, które poprzez zwiększenie poziomu ich nawodnienia stają się bardziej rozluźnione, przez co pogarsza się ich funkcja podtrzymująca. Kolejnym ważnym aspektem są zmiany w układzie oddechowym. Zwiększone zapotrzebowanie na tlen w trakcie trwania ciąży pokrywane jest przez zwiększoną wentylację minutową płuc, pojemność wdechową oraz wymianę gazową. Na podobnym poziomie pozostaje natomiast pojemność życiowa i całkowita płuc. W obrębie klatki piersiowej następuje rozciągnięcie tkanek oraz spadek napięcia mięśniowego, co sprzyja zwiększeniu miejsca dla ruchów oddechowych płuc w kierunku poprzecznym. Stanowi to zrównoważenie strat powstałych na skutek uniesienia przepony. Nowe ustawienie przepony oraz żeber wymusza przestawienie oddychania z toru żebrowego na przeponowy.
Kolejnym układem, który podlega znaczącym zmianom i obciążeniom w trakcie ciąży, jest układ krążenia. Wzrost ilości krwi krążącej oraz chłonki, jak również poszerzenie światła naczyń stanowi dla serca dodatkowe obciążenie, zaś dla żył zagrożenie tworzeniem się żylaków i zakrzepów. Żylakom sprzyja także powiększenie się macicy, która poprzez ucisk na żyłę główną dolną utrudnia przepływ krwi z kończyn dolnych w kierunku serca. Duży problem dla przyszłych mam stanowią również obrzęki dystalnych części ciała, których przyczyną jest nie tylko utrudniony odpływ żylny, lecz także obniżenie ciśnienia krwi z jednoczesnym zwiększeniem objętości osocza w stosunku do wytwarzanych białek [3, 4].
Dziewięciomiesięczny okres oczekiwania na dziecko jest czasem szczególnym w życiu każdej kobiety. Radość z oczekiwania na przyjście na świat potomka przeplata się z ogromnymi zmianami w organizmie, które często mają niekorzystny wpływ na jego kondycję. Zmiany hormonalne, posturalne oraz układowe powodują duże obciążenie dla całego organizmu. Dolegliwości bólowe oraz obawy przed trudnościami, które stoją przed przyszłą mamą, obciążają także psychikę. Niepokój, strach, stres oraz inne pejoratywne emocje mogą prowadzić do problemów ze snem oraz depresji, a w konsekwencji odbić się na zdrowiu nienarodzonego jeszcze dziecka. Wszystkie te zmiany potęgują potrzebę serdeczności i troski skierowanych w stronę przyszłej mamy. Aby przygotować organizm na trudy ciąży oraz zmniejszyć jej negatywne aspekty, ważne jest zapewnienie kompleksowej opieki medycznej. Obok kontroli lekarskiej, szkoły rodzenia oraz regularnej gimnastyki integralnym elementem opieki nad przyszłą mamą jest masaż. Jest to doskonała propozycja dla kobiet, które, unikając wprowadzania farmakologii, pragną zminimalizować wszelki dyskomfort oraz zapewnić zarówno sobie, jak i dziecku spokój i równowagę [7].

Rys. 1A–B. Zwiększone wygięcie ku tyłowi w odcinku lędźwiowym kręgosłupa
A. Wyrównanie przedniego ciężaru w sposób prawidłowy B. Wyrównanie przedniego ciężaru w sposób nieprawidłowy [5]

WPŁYW DOTYKU NA PRZYSZŁĄ MAMĘ

Temat masażu kobiet ciężarnych budzi wśród lekarzy, fizjoterapeutów, jak i samych przyszłych mam wiele kontrowersji. Często spotyka się opinię, że ciąża jest bezwzględnym przeciwwskazaniem do masażu. Jak się jednak okazuje, nie są one potwierdzone naukowo, co więcej, nie istnieją żadne przesłanki medyczne, które mogłyby potwierdzić szkodliwość dobrze dobranego masażu na przebieg fizjologicznej ciąży.
Współczesna literatura donosi, iż masaż kobiet w ciąży wszechstronnie wpływa zarówno na ciało, jak i na psychikę kobiety. Przeprowadzone badania sugerują, że masaż ciężarnych powoduje zmniejszenie lęku, depresji poporodowej, a także uśmierzenie bólu nóg i pleców. Istnieją także doniesienia świadczące o pozytywnym wpływie masażu na zmniejszenie nadmiernej aktywności płodu, liczbę przedwczesnych narodzin, a także rzadsze występowanie zbyt niskiej masy urodzeniowej dziecka [8, 10, 12].
Jedną z teorii wyjaśniającą przeciwbólowe działanie masażu prezentuje Field [8], opisując je na zasadzie „bramki kontrolnej”. Informacja z receptorów pobudzanych podczas masażu docierają do mózgu szybciej niż informacja z nocyceptorów. Informacja bólowa przekazywana jest poprzez mniej izolowane neurony C, podczas gdy sygnał z receptorów pobudzanych podczas masażu podążają przez neurony A, które zamykają bramkę dla impulsów bólowych. Innymi teoriami tłumaczącymi pozytywny wpływ masażu na organizm kobiety ciężarnej jest teoria stymulacji receptorów wpływających na aktywność nerwu błędnego oraz teoria zwiększonego uwalniania endorfin [8].
Field i wsp. [10] podkreślają także właściwości uspokajające i antystresowe masażu oraz ich pozytywny wpływ na sen. Smith i wsp. [11] wskazują natomiast na zmniejszenie bólu podczas akcji porodowej, a także na pozytywny wpływ masażu na równowagę emocjonalną w czasie pracy przyszłej mamy [9, 11]. Wyniki badań przeprowadzonych przez Chitryniewicz i Kulis wskazują, iż kobiety korzystające z zabiegów masażu znacznie szybciej odczuwają ulgę w bólu w porównaniu z kobietami korzystającymi z opieki medycznej prowadzonej przez szkoły rodzenia i ośrodki sportowo-rekreacyjne. Dłuższy także okazał się okres remisji bólu oraz polepszeniu uległo samopoczucie przyszłych mam w porównaniu z kobietami uczęszczającymi jedynie na ćwiczenia [13]. Ważnym aspektem okazuje się także pozytywny wpływ masażu na zapobieganie powstawania rozstępów poprzez uelastycznienie skóry. Dodatkowo masaż poprawia krążenie krwi i limfy, porusza płyny ustrojowe, poprawiając tym samym trofikę komórek oraz pozbywanie się toksyn z organizmu. Ponadto powoduje zwiększenie zakresu ruchu, zmniejsza napięcie mięśniowe oraz redukuje sztywność i obrzęki kończyn dolnych. Jako technika relaksacyjna jest także doskonałym sposobem na osiągnięcie przez kobietę ciężarną wewnętrznego spokoju i równowagi emocjonalnej, która, jak zostało udowodnione, ma pozytywny wpływ na zdrowie przychodzącego na świat dziecka. Zdolność rozluźnienia i zrelaksowania stanowi także nieocenioną umiejętność zarówno w trakcie trwania ciąży, jak i w czasie samego porodu. Wszystko to potwierdza pozytywny wpływ masażu zarówno na dolegliwości przyszłej mamy, ale także pozwala na roztoczenie opieki nad nienarodzonym dzieckiem, przyzwyczajając je do fenomenu, jakim jest ludzki dotyk [5, 14].

PRZECIWWSKAZANIA DO MASAŻU

Podstawą prawidłowego stosowania masażu u kobiet w ciąży jest dobra współpraca fizjoterapeuty z lekarzem ginekologiem. Umożliwia ona skonsultowanie wszelkich schorzeń i określenie ewentualnych przeciwwskazań do przeprowadzenia zabiegu masażu.
Każdy zabieg fizjoterapeuta powinien poprzedzić dokładnym badaniem podmiotowym oraz przeprowadzeniem wnikliwego wywiadu. Zarówno w trakcie zabiegu, jak i po nim powinien także zapytać o samopoczucie pacjentki. W przypadku wystąpienia jakichkolwiek wątpliwości oraz niepokojących sygnałów fizjoterapeuta bezwzględnie powinien skonsultować się z lekarzem ginekologiem. Szczególnie ważne jest unikanie masażu podczas 2 pierwszych miesięcy ciąży, w trakcie których dochodzi do tworzenia się łożyska i organogenezy. Ponadto w tym czasie kobieta jest narażona na występowanie uporczywych wymiotów, które mogą utrudniać dotychczasową aktywność, a także uniemożliwić wykonanie masażu [6, 14].

PRZYGOTOWANIE DO MASAŻU

Masaż kobiet w ciąży wymaga od osoby go wykonującej niezwykłej ostrożności i zaangażowania. Decydując się na ten rodzaj zabiegu, trzeba mieć na uwadze dobro nie tylko przyszłej mamy, ale i dziecka [1]. Podstawowym warunkiem, który musi zostać spełniony przez każdego wykwalifikowanego masażystę, jest zapewnienie bezpieczeństwa ciężarnej. Równie istotną kwestią jest współpraca kobiety z terapeutą. Informacje zgłaszane w trakcie masażu dotyczące samopoczucia pacjentki, a także jej komfortu są jednym z najważniejszych czynników decydujących o efektywności zabiegu [18].
W celu zapewnienia wysokiego standardu masażu terapeuta wykonujący go powinien posiadać wiedzę z zakresu fizjologii ciąży, która pozwoli mu odpowiednio dostosować elementy zabiegu w trakcie jej rozwoju. Kobieta ciężarna jest wymagającym pacjentem. Wyczulone i uwrażliwione zmysły sprawiają, że przyszła mama szczególną uwagę przywiązuje do profesjonalizmu masażysty, zapewnienia higieny i estetyki pracy oraz bezpieczeństwa. Pomocne okazują się w tym takie elementy, jak np. stopień ułatwiający wejście na stół do masażu, mata antypoślizgowa oraz pomoc przy wejściu i zejściu ze stołu z jednoczesną dbałością o zapobiegnięcie zawrotom ortostatycznym podczas pionizacji. Dodatkowo należy także unikać stosowania silnych olejków eterycznych ze względu na ich intensywny i drażniący zapach, a także pamiętać o dokładnym przewietrzeniu pomieszczenia, w którym wykonywany jest masaż. Ważne jest także zachowanie optymalnej temperatury, nie mniej niż 18°C [6, 14, 16].
 

PRZEBIEG MASAŻU

W masażu kobiety w ciąży obowiązują te same zasady oraz wzorce postępowania jak w przypadku przeprowadzania masażu klasycznego. Uwzględniając jednak zmiany, które zachodzą w organizmie kobiety, techniki te są odpowiednio modyfikowane. Pomimo że problemy, z jakimi borykają się pacjentki, są stosunkowo podobne, to jednak niezbędne jest indywidualne podejście do każdej z przyszłych mam. Tylko taka postawa zapewni gwarancję prawidłowo przeprowadzonej terapii, a co się z tym wiąże – osiągnięcie oczekiwanego rezultatu, stąd ważne jest przestrzeganie pewnych charakterystycznych warunków w trakcie planowania masażu, a także podczas jego wykonywania.
Jedną z podstawowych różnic między masażem klasycznym a ciążowym jest pozycja, w jakiej zabieg ten jest przeprowadzany. Masaż może być wykonany w pozycji leżenia na boku, grzbiecie, a także w siadzie. Najczęściej wykorzystywaną pozycją jest leżenie na boku. Ze względu na ucisk żyły głównej dolnej przez płód i powiększoną macicę zaleca się leżenie na lewym boku. Jeżeli jednak pacjentka nie zgłasza dolegliwości ze strony układu krążenia, masaż można wykonać również na boku prawym. W takim przypadku w celu zachowania ostrożności optymalnym rozwiązaniem jest zmiana ułożenia z prawego na lewy bok lub odwrotnie w trakcie wykonywania zabiegu.
W celu przeprowadzenia masażu w pozycji siedzącej idealnym rozwiązaniem jest użycie specjalnego krzesła, które zapewni przyszłej mamie należyty komfort.
Niezalecane jest stosowanie pozycji leżenia przodem, która dominuje w masażu klasycznym. Chroni to kobietę w ciąży przed nadmiernym uciskiem powłok brzusznych, a także gruczołów piersiowych. Niektórzy terapeuci decydują się na taką alternatywę, wykorzystując do tego celu stół ze specjalnie wyciętymi otworami na wyżej wymienione struktury. Jednak ze względu na pełne bezpieczeństwo przyszłej mamy nie zaleca się wykonywania masażu w tej pozycji [6, 1].
Ważnym aspektem jest intensywność, z jaką terapeuta masuje kobietę ciężarną, ponieważ w tym rodzaju masażu dozwolone jest użycie tylko delikatnych technik, tj. głaskanie, delikatne rozcieranie pozwalające rozluźnić nadmiernie napięte struktury. Techniki, z jakich należy zrezygnować, to: intensywne rozcieranie, ugniatanie, oklepywanie, wibracja, wstrząsanie i wałkowanie [18, 7, 6].
Kobiety w ciąży mogą korzystać zarówno z masaży częściowych, jak i całościowych. Okolice ciała najczęściej poddawane zabiegowi to:

• mięśnie grzbietu ze szczególnym uwzględnieniem dolnego odcinka
• kręgosłupa,
• mięśnie szyi i karku,
• kończyny górne i dolne,
• powłoki jamy brzusznej,
• twarz [6, 1].

Czas trwania masażu, a także jego rozległość są uzależnione od potrzeb i są kwestią indywidualną dla każdej z pacjentek. Dostosowując parametry, należy uwzględnić również tolerancję pozycji leżącej na lewym lub prawym boku, a także wskazania lekarza prowadzącego.

PODSUMOWANIE

Przez wiele lat ciąża uznawana była za jedno z głównych przeciwwskazań do stosowania masażu. Współczesna wiedza medyczna oraz licznie przeprowadzone badania wskazują jednak, że ma on zbawienny wpływ na wszelkie dolegliwości towarzyszące przyszłej mamie. Zwiększone potrzeby ciała, ducha i umysłu są doskonale redukowane poprzez stosowanie delikatnego dotyku fizjoterapeuty, który pozytywnie wpływa na huśtawkę nastrojów oraz na zmienne samopoczucie fizyczne. Korzyści z masażu podczas ciąży są na tyle doceniane, że coraz większa liczba lekarzy poleca swoim pacjentkom masaż jako integralny element opieki medycznej. Warto więc pamiętać, że jest to metoda, która nie tylko przynosi ulgę, ale także wspaniale rozluźnia, pozwalając przyszłej mamie w pełnym zadowoleniu oczekiwać narodzin dziecka.

BIBLIOGRAFIA:

1. Lewandowski G. Masaż kobiety w ciąży i niemowlęcia. Annał, Łódź 2007.
2. Hanretty K. Położnictwo. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2006.
3. Kozłowska J. Rehabilitacja w ginekologii i położnictwie. AWF, Kraków 2006.
4. Bręborowicz G. Położnictwo i ginekologia. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2010, s. 41–51.
5. Günther H., Kohlrausch W., Teirich-Leube H. Gimnastyka w ginekologii i położnictwie. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1974, s. 104–17, 133–5.
6. Lewandowski G., Masaż u kobiet w okresie przygotowania do ciąży, w czasie ciąży i połogu – sposoby wykonywania, wskazania i przeciwwskazania. Ginekologia po dyplomie 2012; 1, s. 1–5.
7. Drewniak P. Różnorodność i znaczenie masażu w kosmetologii. Studenckie Naukowe Czasopismo internetowe TH!NK 2010; 2 (3), s. 25–33.
8. Field T. Pregnancy and labor massage. Expert Rev Obstet Gynecol 2010; 5 (2), s. 177–81.
9. Field T., Hernandez-Reif M., Hart S., et al. Pregnant women benefit from massage therapy. J Psychosom Obstet Gynaecol 1999; 20 (1), s. 31–8.
10. Field T., Diego M., Hernandez-Reif M., et al. Yoga and massage therapy reduce prenatal depression and prematurity. J Bodyw Mov Ther 2012; 16 (2), s. 204–9.
11. Smith C.A., Levett K.M., Collins C.T., Jones L. Massage, reflexology and other manual methods for pain management in labour. Cochrane Database Syst Rev 2010; 15.
12. Field T., Diego M., Hernandez-Reif M., et al. Pregnancy massage reduces prematurity, low birthweight and postpartum depression. Infant Behav Dev 2009; 32 (4), s. 454–60.
13. Chitryniewicz J., Kulis A. Wpływ aktywności ruchowej zabiegów masażu na dolegliwości bólowe kręgosłupa lędźwiowego u kobiet w ciąży. „Ginekologia Praktyczna” 2010; 2, s. 17–22.
14. Olkowski G. Masaż kobiet w ciąży. „Praktyczna Fizjoterapia i Rehabilitacja” 2010; 6, s. 54–9.
15. Ostgaard H.C., Andersson G.B., Karlsson K. Prevalence of back pain in pregnancy. Spine 1991; 16, s. 549–52.
16. Zborowski A. Masaż klasyczny. Firma Wydawniczo-Handlowa A–Z. Kraków 2008.
17. Magiera L. Klasyczny masaż leczniczy. Wydawnictwo BIO-STYL, Kraków 2006.
18. //fizjomed.com/masaz-w-ciazy-praktyczne-porady/ (dostęp z dnia 29.08.2012).