Pielęgnacja skóry dziecka

Budowa skóry noworodka

Powszechnie wiadomo, że skóra noworodka i niemowlęcia jest delikatniejsza i cieńsza niż skóra dorosłego człowieka. Dojrzewanie układu powłokowego szacuje się na pierwsze 2–3 lata życia dziecka, choć właściwy, kwaśny odczyn skóra uzyskuje po kilku tygodniach (pH 5,4–5,9). Ponadto z biegiem lat skóra uzyskuje intensywniejszą pigmentację, odporność na działanie światła słonecznego, a produkcja melaniny się stabilizuje. Dojrzałość osiągają również gruczoły potowe, które początkowo są rzadziej rozmieszczone w skórze, a ich praca jest mniej efektywna, przez co należy zachować szczególną ostrożność, aby nie przegrzać dziecka. Należy również pamiętać, że małe dziecko, z uwagi na dużą powierzchnię układu powłokowego, narażone jest na zwiększone przezskórne wchłanianie ciepła i substancji chemicznych (np. leków) oraz szybko się wychładza, traci ciepło. Z tego względu istotne jest ubieranie dziecka warstwowo, „na cebulkę”, by w razie potrzeby móc zdjąć bądź założyć dodatkową warstwę. Wybierając garderobę malucha, należy zwracać uwagę na skład surowcowy tkanin. Zaleca się stosowanie tkanin naturalnych, przewiewnych, niedrażniących wrażliwej skóry, np. bawełny.

Ciekawostka: U noworodków i niemowląt często występuje przejściowe łysienie. Związane jest to z brakiem synchronizacji procesu wzrostu i utraty włosa.

Budowa anatomiczna poszczególnych warstw skóry noworodka różni się nieco od skóry osoby dorosłej. Przede wszystkim zwraca uwagę cieńszy płaszcz hydrolipidowy, stąd niewskazane jest częste ścieranie i wymywanie go. Również warstwa rogowa, ziarnista i kolczysta naskórka malucha jest słabo rozwinięta, o luźnym układzie komórek, a przyczepność do skóry właściwej jest dużo słabsza niż w skórze dojrzałej. Szczególnym przykładem odmienności w budowie anatomicznej jest skóra wcześniaka. Przykład ten ilustruje tabela 1.
 

Wyróżnia się zatem 3 warstwy skóry:

• Naskórek (epidermis) – warstwa pochodzenia ektodermalnego, zbudowana z keratynocytów i korneocytów (warstwy rogowej), zawierająca barwnik (melaninę), a także komórki układu nerwowego (np. komórki Merkla) czy immunologicznego (np. komórki Langerhansa). W naskórku wyróżnia się warstwy: rogową, strefę pośrednią, warstwę ziarnistą, kolczystą i podstawną.
• Skóra właściwa (corium, dermis) – warstwa pochodzenia mezodermalnego, składająca się z włókien kolagenowych, sprężystych i retikulinowych, zawierająca komórki łącznotkankowe, jak: fibrocyty, limfocyty, fibroblasty, komórki tuczne, histiocyty, naczynia krwionośne, zakończenia nerwowe i przydatki skóry (np. paznokcie, gruczoły potowe i łojowe, włosy). Histologicznie skóra właściwa dzieli się na warstwę brodawkową i siateczkową.
• Tkanka podskórna (subcutis) – warstwa składająca się z komórek tłuszczowych i tkanki łącznej włóknistej, zawierająca włókna nerwowe, naczynia krwionośne i części wydzielnicze gruczołów potowych.

Skóra pełni wiele istotnych biologicznie funkcji:

• stanowi barierę ochronną przed szkodliwymi czynnikami fizycznymi, biologicznymi i chemicznymi,
• bierze udział w termoregulacji oraz regulacji gospodarki wodno-elektrolitowej,
• obejmuje czynności wydzielnicze i resorpcyjne,
• bierze udział w przemianach witaminowych,
• bierze udział w procesach odpornościowych,
• pełni funkcję wrażeniową poprzez umożliwienie ekspresji emocji.

W związku z faktem, iż skóra dziecka dojrzewa w ciągu pierwszych 2–3 lat życia, należy w tym okresie szczególnie zadbać o jej ochronę przed czynnikami drażniącymi mechanicznie i fizycznie.

Ciekawostka: Łączna powierzchnia skóry może wynosić nawet 2 m2, a jej grubość: 1,4–4 mm (bez tkanki podskórnej).

Higiena i pielęgnacja skóry dziecka

Prawidłowa pielęgnacja skóry dziecka stanowi obowiązkowy element opieki nad noworodkiem i niemowlęciem, ponieważ układ powłokowy, jaki ona tworzy, pełni funkcję ochronną przed wniknięciem patogenów do wnętrza organizmu. Nieuszkodzona, pozbawiona wykwitów skóra spełnia swą rolę efektywnie i aby zachować ją w dobrej kondycji, nieodzowne jest utrzymanie jej w czystości. Nie ma odgórnie narzuconych norm dotyczących częstotliwości kąpieli noworodka. Należy jednak brać pod uwagę fakt, że:

• maluch może ulewać pokarm, który gromadzi się w fałdkach szyi i karku,
• okolica dłoni narażona jest na kontakt z drobnoustrojami,
• okolica krocza nieustannie kontaktuje się z moczem i kałem,
• w ciepłych miesiącach dziecko poci się intensywniej, a okolice pach i pachwin narażone są na otarcia,
• skóra noworodka i niemowlęcia posiada cieńszą barierę hydrolipidową, przez co częste ścieranie warstwy ochronnej nie jest wskazane.

W ustalaniu częstotliwości kąpieli dziecka należy zatem znaleźć kompromis między koniecznością zachowania skóry w czystości a nienaruszeniem płaszcza hydrolipidowego, zaś bezwzględnym priorytetem jest zachowanie dobrej kondycji skóry malucha. Autorzy wielu publikacji zalecają, by kąpać dziecko nie częściej niż 2 razy w tygodniu, odroczyć pierwszą kąpiel do momentu ustabilizowania temperatury ciała noworodka, a w ciągu pierwszych dwóch tygodni używać czystej wody bez płynów, mydeł i innych środków pielęgnacyjnych.
Codzienna pielęgnacja bezwzględnie obejmuje okolice twarzy, karku, szyi, pach, dłoni, stóp i krocza. Należy pamiętać, by do przecierania twarzy używać lekko ciepłej, przegotowanej wody oraz delikatnych płatków kosmetycznych lub gazików, które nie podrażnią skóry dziecka. Należy umyć czoło, policzki, grzbiet nosa. Następnie, używając świeżego wacika nasączonego jałową solą fizjologiczną, przemywa się powieki oczu – od zewnętrznego do wewnętrznego kącika. Kolejnym krokiem jest nawilżenie śluzówki nosa poprzez wkropienie do każdego otworu nosowego jednej kropli jałowej soli fizjologicznej. Jeśli w nosku znajduje się płynna lub zaschnięta wydzielina, należy ją usunąć przy pomocy aspiratora. Usta dziecka wymagają regularnych oględzin pod kątem wystąpienia pleśniawek, otarć i innych zmian. Uszy należy natomiast oczyścić za pomocą patyczka z ogranicznikiem, wygarniając z małżowiny usznej nadmiar woskowiny. Nie należy czyścić patyczkiem przewodu słuchowego, gdyż grozi to uszkodzeniem delikatnych struktur, a także wytworzeniem czopa woskowinowego.
Kąpiel całego ciała odbywa się zwykle co 2–3 dni, choć wielu rodziców kąpie dziecko codziennie. Kąpiel może się odbywać zarówno w wanience, jak i w wiaderku umieszczonym na stabilnym podłożu. Należy pamiętać, by woda zakrywała dziecko do okolic klatki piersiowej, a jej temperatura oscylowała wokół 33–34°C. Oczywiście temperaturę wody dostosowujemy także do preferencji dziecka. Do mycia należy używać głównie własnej dłoni, gdyż myjki są niehigieniczne i mogą gromadzić w swym wnętrzu patogeny chorobotwórcze. Płyny myjące powinny być przebadane dermatologicznie i przeznaczone dla niemowląt od pierwszego dnia życia, co daje pewność, iż są bezpieczne dla niedojrzałej skóry malucha. Opcjonalnie można wykorzystać balsam lub krem po kąpieli, lecz w przypadku skóry normalnej, nieprzesuszonej nie jest to konieczne. Wykaz akcesoriów potrzebnych do codziennej higieny i pielęgnacji dziecka zawiera tabela 2.
 

Bezwzględnie należy pamiętać o stabilnym i bezpiecznym chwycie, który zapobiegnie nadmiernemu zanurzeniu się dziecka w wodzie. Główka i górna część tułowia powinna być wynurzona ponad powierzchnię wody, a pod pośladki malucha warto włożyć pieluszkę tetrową lub specjalną gąbkę kąpielową dla niemowląt – zapobiegnie przesuwaniu się dziecka podczas kąpieli. Należy jednak pamiętać, iż wkład z gąbki należy okresowo wymieniać, a pieluszkę tetrową wyprać po każdym użyciu. Wiele poradników zaleca, by dziecko namydlić na przewijaku i dopiero później zanurzyć w wanience, jednak należy podkreślić, że namydlone dziecko ma śliską skórę i jego przenoszenie może być utrudnione, zwłaszcza gdy jest niespokojne i energicznie się porusza. Bezwzględnie zabronione jest pozostawianie dziecka samego w wodzie! Nawet dwulatek może niechcący zachłysnąć się wodą.

Ciekawostka: Zamoczenie kikuta pępowinowego w przypadku prawidłowego gojenia się nie jest dla dziecka niebezpieczne. Wystarczy pamiętać o dokładnym osuszeniu go po kąpieli. W przypadku nieprawidłowości w gojeniu się pępka nie zaleca się moczenia tej okolicy do momentu całkowitego zagojenia.
Ciekawostka: Niektóre noworodki mają silną awersję do kąpieli. Jeśli maluch reaguje stresem na zanurzenie w wodzie, należy oswajać go z wodą stopniowo, początkowo zanurzając stópki a następnie coraz większe partie ciała. Bywa, że dziecko reaguje bardzo źle, np. wymiotuje na tle stresowym – należy wtedy oczyszczać skórę dziecka miękką szmatką na przewijaku i za jakiś czas ponownie podjąć próbę zanurzenia w wodzie.

Nieco odmiennego podejścia pielęgnacyjnego wymaga skóra głowy malucha. Użycie szamponu nie jest obligatoryjne, gdyż wystarczy zastosować łagodne mydło lub płyn do kąpieli. Skórę głowy myje się w trakcie toalety całego ciała (około 1–2 razy w tygodniu). Niejednokrotnie naskórek pokrywa warstwa ciemieniuchy – tłustawych strupków będących skutkiem nadmiernej sekrecji łoju w gruczołach łojowych. Pielęgnacja skóry obejmuje wtedy nałożenie specjalnego płynu na ciemieniuchę, nałożenie czapeczki, umycie główki łagodnym szamponem oraz wyczesanie strupków szczoteczką lub grzebykiem.
Należy podkreślić, że jakość i częstotliwość zabiegów pielęgnacyjnych ma istotne znaczenie dla zachowania dobrej kondycji skóry dziecka oraz zapewnienia jej właściwych warunków dojrzewania. Należy stosować dobrej jakości kosmetyki dedykowane dzieciom od pierwszego dnia życia oraz zwracać uwagę na czynniki determinujące częstotliwość kąpieli, np. porę roku czy potliwość malucha. Podczas wykonywania poszczególnych zabiegów higienicznych rodzic powinien obserwować kondycję naskórka oraz rozpoznawać ewentualne symptomy problemów skórnych. Nieodzowne jest także zapewnienie dziecku właściwej podaży witamin z pokarmem, by skóra mogła dojrzewać prawidłowo. Matki karmiące piersią powinny zatem stosować urozmaiconą, zbilansowaną dietę, natomiast matki karmiące mlekiem modyfikowanym powinny dobrać wraz z pediatrą właściwy rodzaj mieszanki i ewentualnej suplementacji.

Problemy dermatologiczne okresu noworodkowego

Noworodek rodzi się z wrażliwą i cienką skórą, która nieustannie ma kontakt z alergenami, substancjami drażniącymi i tekstyliami o różnych fakturach. Ponadto mogą wystąpić charakterystyczne problemy dermatologiczne okresu noworodkowego i niemowlęcego, jak: trądzik niemowlęcy, odparzenia pieluszkowe, wystąpienie potówek, ciemieniucha czy łuszczenie się naskórka. W zależności od indywidualnych predyspozycji dziecka dolegliwości mogą przybierać zmienne nasilenie a leczenie większości z nich nie wymaga stosowania leków.
Trądzik niemowlęcy to pojawiające się niemal z dnia na dzień drobne, gęsto rozmieszczone, czerwone krosteczki obejmujące buzię dziecka, sporadycznie klatkę piersiową a nawet plecy. Rozpoznaje się go między 1 dniem a 6 tygodniem życia dziecka i z reguły nie wymaga interwencji. Wyjątkiem jest łojotokowe zapalenie skóry, które wyglądem przypomina bardzo nasilony trądzik, a zmiany są rozległe. Przypuszczalnie zmiany te powodowane są przez zaburzenia hormonalne. Ich pojawienie się mogą wzmagać nieprzewiewne ubranka lub wysoka temperatura otoczenia. Trądzik ustępuje samoistnie w ciągu kilku tygodni lub miesięcy. Przyspieszenie gojenia opiera się zatem na wietrzeniu skóry oraz ewentualnym stosowaniu maści zaordynowanych przez lekarza.
Inną zmianą, którą można często spotkać na skórze dziecka, są potówki (miliaria). Przypominają pryszcz z białym czopem umiejscowionym centralnie u szczytu krosty. Zwykle występują pojedynczo, zazwyczaj w miejscach narażonych na stykanie się warstw skóry i pocenie się. Mogą przybierać różne rozmiary, nie rozsiewają się ani nie powodują intensywnych dolegliwości bólowych czy świądu. Zmiany te są wynikiem przegrzania skóry oraz zablokowania ujścia gruczołu potowego. Lokalizacja obejmuje zwykle okolice szyi, karku, pach, pachwin, pleców, pośladków.
W zależności od typu wyróżnia się potówki zwykłe, czerwone i głębokie.
Potówki zwykłe mają średnicę 1–2 mm i zwykle samoistnie pękają. Występują dość licznie w obrębie karku, szyi i tułowia, nie mają tendencji do zaczerwienienia, ale mogą przekształcić się w potówki ropne.
Potówki czerwone są często spotykane u dzieci. Zmiany przybierają czerwony kolor, ponieważ zablokowanie przewodu wyprowadzającego gruczołu potowego obejmuje głębsze warstwy naskórka. Mają postać grudkowatą, mogą wywoływać uczucie pieczenia.
Potówki głębokie spotykane są głównie w krajach o tropikalnym klimacie i dotyczą głębokiego uszkodzenia gruczołów potowych, co prowadzi do poważnych zaburzeń w regulacji termicznej organizmu.
Leczenie farmakologiczne potówek u noworodków i niemowląt nie jest zwykle konieczne, a zmiany goją się samoistnie w ciągu kilku dni. Zaleca się zakładanie dziecku ubranek z lekkich, przewiewnych materiałów oraz wietrzenie zajętych potówkami okolic ciała. Odrębnego podejścia wymagają krosty, które uległy zakażeniu bakteryjnemu – należy zastosować miejscowe leki z antybiotykiem zaordynowane przez lekarza.
Odparzenia pieluszkowe wywołane są najczęściej przez długotrwały kontakt skóry krocza i pośladków z moczem lub kałem. Skóra przybiera czerwony, zaogniony wygląd, może nawet ulec maceracji. Profilaktyka odparzeń polega na częstym wietrzeniu pośladków oraz zmianie pieluszki po każdym oddaniu moczu czy stolca, a także stosowaniu specjalnych, natłuszczających kremów ochronnych dla niemowląt. Odparzenia dotyczyć mogą też innych okolic, w których stykają się warstwy skóry, a więc szyi, karku, pach. Podczas wizyty domowej położna środowiskowa powinna im się przyjrzeć ze szczególną starannością.
Łuszczenie naskórka jest kolejnym częstym zjawiskiem u noworodków, gdyż ich skóra szybciej się przesusza. Należy zadbać o właściwe natłuszczenie naskórka dostępnymi na rynku preparatami oraz bezwzględnie nie zdzierać złuszczonego naskórka na siłę, gdyż grozi to uszkodzeniem ciągłości skóry, otwiera wrota zakażenia dla patogenów, a także powoduje bolesne rany.
Oprócz wymienionych problemów dermatologicznych, rodzice noworodka mogą zmagać się np. z alergią kontaktową czy pokarmową, której objawem skórnym jest plamista wysypka obejmująca głównie twarz, fragmenty tułowia lub kończyn, a nawet całe ciało dziecka. Należy wtedy pokazać malucha lekarzowi celem zaordynowania leków lub wdrożenia leczenia niefarmakologicznego (dieta eliminacyjna, zmiana detergentu do prania itd.). Po zastosowaniu leków może pojawić się osutka polekowa, co jest wskazaniem do odstawienia preparatu i kontaktu ze specjalistą.

Najczęstsze błędy w pielęgnacji skóry dziecka

Nawet doświadczeni rodzice mogą popełnić błędy podczas pielęgnowania skóry noworodka i niemowlęcia. Oto wybrane z nich:

• Zwracanie uwagi na wygląd ubranek, a nie na skład surowcowy – skutkuje to często wybieraniem tkanin drażniących skórę (np. wełnianych), z licznymi zamkami i metalowymi ozdobami (które mogą być przyczyną alergii), nieprzewiewnych, syntetycznych, wzmagających potliwość skóry.
• Niedopasowanie rozmiaru ubranek do wzrostu dziecka – wybieranie ubranek ciasnych, krępujących ruchy.
• Niedostosowanie temperatury i wilgotności powietrza w pomieszczeniach – skutkuje przegrzaniem organizmu i brakiem komfortu wszystkich domowników.
• Stosowanie produktów pielęgnacyjnych dedykowanych dzieciom starszym, a nawet osobom dorosłym – ryzyko wystąpienia reakcji alergicznych i podrażnień.
• Stosowanie produktów zawierających składniki antyseptyczne – podrażniają naskórek i mogą powodować odczyny alergiczne.
• Częste lub zbyt gorące kąpiele – wysuszają naskórek, wzmagają objawy AZS i innych problemów skórnych.
• Nadmierne stosowanie nawilżanych chusteczek jednorazowych – mogą powodować podrażnienia i reakcje alergiczne u dzieci wrażliwych. Do codziennej pielęgnacji w domu wystarczy płatek kosmetyczny i letnia woda.
• Profilaktyczne stosowanie emolientów – zaleca się ich stosowanie dopiero w przypadku wystąpienia pierwszych symptomów dermatoz lub przesuszenia naskórka.
• Nieprawidłowe dopasowanie rozmiaru pieluszek – zbyt ciasne powodują odparzenia, a przeciekający mocz i stolec drażni powierzchnię skóry.

Prawidłowa pielęgnacja skóry noworodka i niemowlęcia jest niezwykle istotną częścią zachowania codziennej higieny. Odpowiednie dobranie kosmetyków, częstotliwości zabiegów pielęgnacyjnych oraz zakładanie ubranek z dobrego gatunku materiałów zmniejsza ryzyko wystąpienia odczynów alergicznych czy podrażnień wrażliwej skóry małego dziecka. Każdy rodzic powinien zatem zapoznać się z zasadami pielęgnacji malucha zarówno w trakcie zajęć w szkole rodzenia, edukacji przedporodowej u położnej POZ, jak i podczas wizyt patronażowych. 

Piśmiennictwo:

1. Pierwsze 2 lata życia dziecka – przewodnik dla rodziców, Medycyna Praktyczna, Kraków 2012.
2. Standardy opieki medycznej nad noworodkiem w Polsce, wyd. IV, 2021.
3. Szczapa J. (red.), Podstawy neonatologii, PZWL, Warszawa 2008.
4. https://www.doz.pl/czytelnia/a13089-Potowki__czym_sa_i_jak_sie_ich_pozbyc_Leczenie_potowek_u_dzieci_i_doroslych
5. Murkoff H., Sharon M., Pierwszy rok życia dziecka, Rebis, 2015.