Rola kolagenu w procesie regeneracji organizmu kobiety po ciąży

Zmiany w organizmie kobiety w trakcie ciąży i połogu

Okres ciąży i porodu to ważny etap w życiu kobiety. Troska o prawidłowe odżywianie, samopoczucie i dobry rozwój maluszka pod okiem wykwalifikowanej kadry medycznej to kluczowe elementy opieki okołoporodowej.
W okresie 9 miesięcy oczekiwania na szczególną uwagę zasługuje także stan emocjonalny kobiety. Komfort psychiczny częściowo uzależniony jest od postrzegania własnego ciała i zmian w nim zachodzących.
Żyjemy w dobie kultu ciała doskonałego, pięknego, nieskazitelnego. Nawet w prawidłowo przebiegającej ciąży trudniej zaakceptować zmiany masy ciała, zmieniające się kształty ciała, rosnące piersi, brzuch, zmianę sylwetki i sprawności fizycznej.
W ciągu dziewięciu miesięcy skóra niektórych partii ciała, np. brzucha, podlega ekstremalnemu rozciągnięciu. Szybkie tempo rozciągania może przekroczyć zdolność skóry do regeneracji, prowadząc do uszkodzenia włókien kolagenowych i elastynowych odpowiedzialnych za jej elastyczność.
Zmiany hormonalne w okresie ciąży i połogu znacząco wpływają na stan organizmu i kondycję biopsychospołeczną. Mamy wpływ na kondycję ciała i warto wykorzystać potencjał tkwiący w naturze. Szczególnie w okresie okołoporodowym suplementacja ważnych składników przekłada się na nawilżenie, elastyczność skóry i mniejsze ryzyko uszkodzeń tkanek.
Zmiany stężenia estrogenów, progesteronu i innych hormonów wpływają na stan włókienek kolagenowych i intensywność syntezy fibroblastów. Przykładowo, glukokortykoidy hamują proliferację fibroblastów i produkcję kolagenu, dlatego ich wzmożona produkcja w czasie ciąży może w niektórych przypadkach prowadzić do zmniejszenia ilości białka kolagenowego w organizmie kobiety. Ponadto rosnące zapotrzebowanie na białko czasami prowadzi do tego, że cały kolagen syntetyzowany w organizmie kobiety ciężarnej jest wydatkowany na potrzeby płodu, w wyniku czego narządy wewnętrzne, układ mięśniowo-szkieletowy i skóra kobiety nie otrzymują wymaganej ilości białka [10–12].

Czym jest kolagen i jakie pełni funkcje w organizmie?

Kolagen jest białkiem i elementem budulcowym tkanek ludzkiego ciała, jak np. skóra, ścięgna, kości, więzadła, narządy wewnętrzne. Nazywany jest białkiem młodości. Stanowi około 30% wszystkich białek organizmu. Wpływa na nawilżenie, elastyczność i spójność tkanek i narządów. Odpowiada za jędrność i elastyczność skóry, jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania kości i chrząstki, buduje stawy, kości, zęby, ścięgna, naczynia krwionośne oraz wypełnia rogówkę oka.

Struktura i znaczenie kolagenu jako podstawowego białka budulcowego

Kolagen jest niejednorodną strukturą, charakteryzującą się zróżnicowaną oraz skomplikowaną budową. Budowa kolagenu różni się w zależności od jego typu oraz funkcji, jakie pełni. Charakterystyczna sekwencja zapewnia kolagenowi odporność na rozciąganie, czyli jedną z jego głównych „supermocy”.
Podstawową jednostką strukturalną kolagenu jest potrójna helisa o długości 300 nm i średnicy 1,5 nm, tj. tropokolagen. Zbudowany jest on z trzech łańcuchów polipeptydowych, każdy taki łańcuch składa się z około 1050 aminokwasów, a na końcach tej struktury znajdują się telopeptydy – struktury odpowiedzialne za immunogenność białka.
Obecnie znanych jest 29 typów kolagenu. Najbardziej rozpowszechniony jest kolagen typu II, I, II oraz IV [9].

Rodzaje kolagenu

Najlepiej poznanym typem jest kolagen typu I, który stanowi 90% wszystkich białek kolagenowych w organizmie. Składa się on z regularnych łańcuchów aminokwasowych charakteryzujących się gęstym upakowaniem włókien. Jest on najbardziej wartościowy i stanowi składnik budulcowy skóry, więzadeł oraz nadaje wytrzymałość tkance łącznej. Ten typ kolagenu występuje w skórze i tkance podskórnej, ścięgnach, kościach, zębach tętnicach i rogówce, a także w tkance tworzącej blizny.
Kolejnym dobrze poznanym jest kolagen typu II, który występuje wyłącznie w chrząstce, tworząc wspólne włókna z kolagenem XI. Ten typ kolagenu ma luźno ułożone włókna i stanowi główny budulec elastycznej chrząstki stawowej. Zapewnia on elastyczność ścięgnom, wpływając na jakość ich struktury. Ponadto występuje on w ciele szklistym i rogówce. Kolagen typu II jest doskonały zwłaszcza dla osób z problemami ze stawami lub chcącymi zwiększyć ich ruchomość. 
Kolagen typu III odpowiedzialny jest za elastyczność tkanek oraz utrzymanie właściwej struktury mięśni. Zlokalizowany jest głównie w ścianach naczyń krwionośnych, skórze i jelitach.
W błonie podstawnej występuje kolagen typu IV, tworząc cienkie połączenie pomiędzy poszczególnymi organami.
Pozostałe typy kolagenu są mniej znane, co nie oznacza, że są mniej istotne dla funkcjonowania organizmu.
Kolagen typu V i XI wspiera rozwój płodu, a kolagen typu VIII wspomaga pracę serca, mózgu i nerek.
Pozostałe typy kolagenu zlokalizowane są głównie w mięśniach szkieletowych, w macicy, jelitach, pęcherzu, mózgu, sercu, nerkach, w pępowinie, owodni i innych miejscach w naszym organizmie.
Wszystkie typy kolagenu, mimo obecności tej samej podstawowej jednostki strukturalnej, różnią się układem przestrzennym czy chociażby długością łańcuchów peptydowych. 

Wpływ kolagenu na skórę

Wraz z wiekiem zmniejsza się synteza endogennego kolagenu, co pogarsza kondycję skóry. Sprzyjają temu również czynniki zewnętrzne, takie jak: promieniowanie słoneczne, zbyt wysokie i niskie temperatury czy wolne rodniki oraz toksyny. Z upływem czasu zmniejsza się w organizmie poziom witamin i składników mineralnych, które wspomagają naturalną odbudowę kolagenu. Cząsteczka tego białka zmienia swoją strukturę i właściwości fizykochemiczne. W rezultacie skóra traci jędrność i elastyczność. Następuje jej nadmierne odwodnienie, co jest jedną z przyczyn pojawiania się zmarszczek i bruzd [13].

Wpływ kolagenu na układ kostny i chrzęstny

Zaburzenia syntezy i przekształcania włókien kolagenowych zwiększają kruchość kości i podatność na złamania. Jest to spowodowane odwapnieniem szkieletu kostnego, który w 90% składa się z kolagenu i jego połączeń z wapniem, magnezem i fosforem. Białko to jest odpowiedzialne za produkcję mazi stawowej i stan chrząstki. Przyspiesza regenerację zmienionych chorobowo tkanek i zmniejsza aktywność enzymów odpowiedzialnych za wywoływanie stanu zapalnego i bólów reumatycznych. Kolagen odpowiada za odporność na rozciąganie chrząstki oraz zapewnia jej odpowiedni kształt [13].

Naturalna produkcja kolagenu a jej spadek z wiekiem i po ciąży

Produkcja kolagenu maleje wraz z wiekiem już od 18. roku życia. Dodatkowo wpływ na to mają takie czynniki, jak: palenie tytoniu, spożycie alkoholu, wolne rodniki, dieta ubogobiałkowa, niskie spożycie warzyw i owoców [5]. Kolagen u osób młodych podlega ciągłej wymianie do 25. roku życia, następnie organizm zwalnia, by zaprzestać produkcji około 60.–70. roku życia [9].

Rola kolagenu w okresie okołoporodowym

Okres ciąży i karmienia piersią wymaga od kobiet odpowiedniego zadbania o zdrowie oraz dostarczenia organizmowi wszystkich niezbędnych składników odżywczych. Równocześnie okres ten dla wielu osób oznacza rezygnację z wielu kosmetyków, leków czy suplementów.
Większość kolagenów w ulotce lub na opakowaniu zawiera informację o tym, że nie zaleca się ich stosowania przez kobiety w ciąży. Jednak z drugiej strony preparaty kolagenowe są pełne aminokwasów, które są niezbędne kobietom w ciąży i służą one między innymi do budowy białek.
Zatem odpowiedź na pytanie, czy można stosować kolagen w trakcie ciąży lub karmienia piersią, nie jest oczywista.
Mimo zbawiennego wpływu kolagenu na organizm, brak jest rzetelnych opracowań i badań, które jednoznacznie określiłyby, czy i jaki wpływ może mieć kolagen na kobietę w ciąży oraz zdrowie jej dziecka. 
W 2016 r. przeprowadzono badania, w których nie zaobserwowano gorszych wyników położniczych i gorszych parametrów dotyczących noworodków u kobiet stosujących kolagen w ciąży. Badania te wykazały polepszenie jakości życia, zmniejszenie ryzyka depresji, lepsze gojenie ran. Wśród argumentów przemawiających za stosowaniem kolagenu w czasie ciąży lub karmienia piersią wymienia się: korzystny wpływ kolagenu na procesy związane z adhezją, inwazją i proliferacją trofoblastu (przyszłego łożyska) do ściany macicy; immunomodulację i wpływ na rozwój tolerancji immunologicznej. Kolagen wpływa na limfocyty NK, dzięki czemu moduluje ich odpowiedź na de facto obcy dla macicy organizm, jakim jest zarodek, ma udział w remodelingu tętnic spiralnych macicy. Jest to niejako przygotowanie naczyń do obsługi przyszłego łożyska. Ponadto włókna kolagenowe są podstawowym elementem struktury, prawidłowej budowy i funkcji szyjki macicy. U kobiet, u których widoczny jest niedobór kolagenu w doczesnej macicy, obserwuje się nawracające poronienia. Dodatkowo niski poziom kolagenu w błonach płodowych jest czynnikiem ryzyka przedwczesnego odpływania płynu owodniowego. Kolagen stosowany w czasie ciąży wpływa korzystnie na wygląd skóry. Rosnący brzuch ciążowy rozciąga skórę i powodować może powstawanie rozstępów, które stają się widoczne nie tylko na brzuchu, ale również na piersiach, udach czy pośladkach. Oprócz stosowania odpowiedniej pielęgnacji i kosmetyków przeznaczonych dla przyszłych mam, warto suplementować naturalny kolagen, najlepiej pochodzenia morskiego [9].

Wyzwania regeneracyjne po urodzeniu dziecka 

Okres poporodowy wiąże się z pogorszeniem kondycji organizmu. Zmiany hormonalne, brak snu i czasu na zadbanie o zbilansowaną dietę oraz niedobór składników odżywczych, w tym kolagenu, wpływają na stan skóry, utratę jędrności i elastyczności.
Niedobór kolagenu często objawia się nadmiernym wypadaniem włosów, które stają się cienkie, łamliwe i przesuszone. Kolagen dostarcza niezbędnych aminokwasów, które odżywiają cebulki włosów i zapewniają ich prawidłowy wzrost oraz rewitalizację [13].
Kolagen wspomaga odbudowę elastyczności skóry oraz zdrowie włosów i stawów po ciąży [10–12]. Kolagen ma synergiczne działanie ujędrniające: włókna elastyny nadają skórze właściwej elastyczność, która uzupełnia wytrzymałość włókien kolagenowych na rozciąganie.

Wpływ kolagenu na gojenie się ran po porodzie (np. blizny po cesarskim cięciu)

Suplementacja kolagenu wspomaga regenerację ran poporodowych [1]. Kolagen stanowi ważny składnik macierzy pozakomórkowej, odgrywającej kluczową rolę w procesie gojenia ran. Kolageny odgrywają znaczącą rolę w dwóch kolejnych etapach gojenia ran: w fazie proliferacyjnej (mającej na celu zamkniecie rany i wytworzenie nowej, odpornej na zakażenie tkanki) oraz w remodelingu (stanowiącym próbę odbudowy normalnej struktury tkankowej) Głównymi typami komórek, zdolnymi do odkładania kolagenu w miejscu zranienia, są keratynocyty i fibroblasty. 

Odbudowa elastyczności skóry i redukcja rozstępów

Badania z 2024 r. wykazały, że u części kobiet już w drugim trymestrze ciąży następuje dysocjacja procesów syntezy i degradacji kolagenu. Autorzy badania sugerują, że zmiany w metabolizmie kolagenu w organizmie kobiety ciężarnej są także konsekwencją zmian hormonalnych. W czasie ciąży i karmienia piersią organizm kobiety traci dużą ilość witamin i mikroelementów. Wraz ze zmianami hormonalnymi wpływa to negatywnie na stan skóry. Staje się ona sucha, szorstka i traci elastyczność. Na skórze twarzy mogą pojawić się zmarszczki i pęknięcia, a na brzuchu i udach mogą pojawić się oznaki cellulitu. Dodatkowo przyrost masy ciała w czasie ciąży i późniejsza jej nagła utrata mogą pozostawić na skórze niechciane ślady w postaci rozstępów [15]. 

Wzmocnienie stawów i mięśni osłabionych w czasie ciąży

W ciągu trzech do czterech miesięcy po porodzie u zdrowych kobiet układ mięśniowo-szkieletowy stopniowo się regeneruje, ale mogą pojawić się bóle stawów, skurcze mięśni i bóle kości. Potwierdzono, że wskazane jest przyjmowanie kolagenu w połogu [10–12].
Suplement diety z kolagenem pomoże szybciej wrócić do formy, przywrócić piękno skórze, włosom i paznokciom, a także zdrowie stawów i naczyń krwionośnych [15].

Poprawa kondycji włosów i paznokci, które mogą być osłabione po porodzie

Zbilansowana dieta i odpowiednio dobrana suplementacja mają wiele korzyści. Coraz więcej badań potwierdza wartość suplementacji kolagenu. Wymierne korzyści to m.in: ujędrnienie, uelastycznienie, nawilżenie, wzmocnienie i odbudowa skóry. 
Kolagen stosowany doustnie rozjaśnia/wyrównuje koloryt skóry, zmniejsza widoczność rozszerzonych naczynek krwionośnych, wyrównuje cellulit, niweluje rozstępy, goi pęknięcia skóry, nawet na piętach, łagodzi podrażnioną skórę, nawilża skórę głowy i wzmacnia włosy, przywraca włosom pigmentację. 
W kontekście ciąży i karmienia piersią pozytywne właściwości suplementacji kolagenu mogą obejmować wsparcie zdrowia skóry, co może pomóc w walce z rozstępami, a także poprawę zdrowia stawów i wzmocnienie kości, które mogą być obciążone podczas ciąży, połogu i okresu karmienia piersią [17]. 
Mechanizm działania kolagenu polega na wspieraniu regeneracji i naprawy tkanki łącznej, co jest istotne zarówno w czasie, gdy ciało ciężarnej kobiety przechodzi znaczące zmiany, jak i w okresie regeneracji po porodzie.

Inne działania

Wśród właściwości kolagenu wymienia się: budowanie tkanek narządów, utrzymywanie ich odpowiedniej struktury; wiązanie wody, co wpływa na jędrność, wytrzymałość i elastyczność skóry; udział w wielu procesach zachodzących w skórze, które wpływają na jej kondycję i wygląd; odpowiedzialność za wytrzymałość tkanek na rozciąganie; wzmacnianie kości i nadawanie im odpowiedniej sztywności; utrzymanie elastyczności i wytrzymałości chrząstki stawowej; udział w gojeniu ran, tworzeniu blizn, zrastaniu się kości po złamaniach; ochrona narządów wewnętrznych oraz stabilizacja ich położenia; udział w prawidłowej pracy układu immunologicznego, ograniczanie wnikania drobnoustrojów do organizmu; ułatwianie transportu niektórych leków przez ścianę komórkową; wpływ na spowolnienie rozwoju komórek nowotworowych; wpływ na twardość płytki paznokcia; wpływ na odżywienie cebulek włosów, wpływanie na ich wzrost, dobrą kondycję i regenerację uszkodzeń; zmniejszanie aktywności enzymów odpowiedzialnych za stan zapalny i bóle reumatyczne; wspieranie leczenia refluksu i choroby Leśniowskiego-Crohna poprzez dostarczanie niezbędnych aminokwasów wspomagających regenerację uszkodzonych ścian komórkowych.
Suplementacja jest zalecana osobom starszym i w średnim wieku, cierpiącym na choroby zwyrodnieniowe stawów i kręgosłupa oraz chcących zachować młody wygląd. Kolagen spowalnia procesy starzenia u osób palących papierosy, przyjmujących niewystarczającą ilość antyutleniaczy w pożywieniu oraz nadużywających promieniowania słonecznego [14].

Suplementacja kolagenem – czy warto?

90% Polek w okresie okołoporodowym przyjmuje suplementy [1], z czego 25% pod wpływem zaleceń lekarskich [3]. Według zaleceń Instytutu Żywności i Żywienia suplementację powinny stosować następujące grupy: 

• osoby dorosłe na diecie niskoenergetycznej,
• osoby stosujące diety eliminacyjne,
• osoby w podeszłym wieku,
• kobiety w okresie transformacji menopauzalnej,
• kobiety w okresie okołoporodowym [4].

Coraz więcej badań dowodzi skuteczności doustnej suplementacji kolagenu. Odnotowano korzystny wpływ na skórę, włosy, paznokcie oraz stawy, obniżenie stężenia LDL, zwiększenie masy beztłuszczowej i zmniejszenie masy tłuszczowej [1]. Suplementacja kolagenu ma na celu utrzymanie prawidłowej elastyczności, jędrności i nawilżenia skóry, a także redukcję zmarszczek (działanie przeciwstarzeniowe) [1], może zmniejszyć stan zapalny, a także stymulować syntezę kolagenu w organizmie [2, 3].
Dodatkowo wpływa na stan paznokci i włosów, zwiększa gęstość masy kostnej i mięśniowej.
Jedno z badań wykazało synergiczne działanie przeciwzmarszczkowe – stymulacja skóry do podnoszenia i tonizowania zwiotczałych obszarów oraz minimalizowania linii i zmarszczek, z jednoczesnym zwiększaniem zdolności skóry do zatrzymywania wilgoci. Udało się to osiągnąć, wspierając niższy wskaźnik inkluzji niż zwykle sugerowany dla konwencjonalnego kolagenu.

Naturalne źródła kolagenu w diecie

Podstawowym źródłem kolagenu są produkty pochodzenia zwierzęcego: galarety wieprzowe, golonki, wywary z kości i ze skóry, chrząstki, salceson, podroby, np. wątroba, serce, gotowane kurze łapki [1], a także galaretki owocowe.
Duże ilości tego białka znajdują się również w mięśniach (na przykład mięsień podgrzbietowy), kościach, skórze oraz ścięgnach ryb morskich: tuńczyka, dorsza czy rekina, oraz w mięsie kałamarnic, ośmiornic, również w odpadach rybnych (ości, łuski).

Suplementacja kolagenem – jakie formy są najlepiej przyswajalne?

Kolagen jest białkiem, które w przewodzie pokarmowym ulega trawieniu i wchłania się w postaci mniejszych cząstek (di- i tripeptydów) w 10–20%. Doustne przyjmowanie preparatów z kolagenem powoduje jego zwiększoną syntezę i poprawia kondycję skóry oraz jakość chrząstki stawowej [6]. Aby zaobserwować rezultaty, należy stosować takie preparaty regularnie przez dłuższy czas [14].
Kolagen rybi ma zbliżoną strukturę do kolagenu ludzkiego i jest dobrze przyswajalny. Dodatkowo dzięki małej masie łatwiej przedostaje się do krwiobiegu [16].

Znaczenie dodatkowych składników (witamina C, kwas hialuronowy) dla skuteczności działania kolagenu

Biosynteza kolagenu wspomagana jest obecnością różnych enzymów w tym hydroksylazy lizynowej i prolinowej, które z kolei wymagają obecności jonów żelaza.
Proces ten wymaga również obecności witaminy C (kwasu askorbinowego), której zbyt niskie stężenie uniemożliwia produkcję dostatecznej ilości hydroksylowanych aminokwasów, co prowadzi do osłabienia włókien kolagenowych. Synteza kolagenu może zostać zaburzona przez nadmierną ilość enzymów (w tym enzymu proteolitycznego), rozkładających kolagen lub wystąpieniem mutacji genetycznych [9].
Kolagen jest zaliczany do białek niewartościowych, ponieważ nie zawiera wszystkich potrzebnych aminokwasów. W związku z tym, aby spożywany naturalny kolagen przyniósł jak najlepsze korzyści, należy zadbać o odpowiedni poziom witaminy C i E w organizmie. Witamina C bierze udział w procesie metabolizmu kolagenu, zwiększając jego wytwarzanie, natomiast witamina E przeciwdziała sieciowaniu kolagenu, polegającym na wiązaniu się nawzajem włókien kolagenowych, które następnie sztywnieją. Ponadto dieta kolagenowa powinna być uzupełniona przez flawonoidy, które zapobiegają rozpadowi kolagenu. Istotne jest również, w jakiej formie spożywamy produkty zawierające kolagen. Przygotowywane posiłki nie powinny być poddawane smażeniu czy grillowaniu, tylko gotowaniu [1].

Jak bezpiecznie polecać suplementację pacjentkom w okresie połogu?

W okresie połogu, aby zwiększyć przyswajalność suplementu, warto wybrać kolagen, który jest zbudowany z tego samego kompleksu peptydowego co naturalna macierz zewnątrzkomórkowa skóry. Kolagen o bardzo niskiej masie cząsteczkowej pozwala na jego lepsze wchłanianie i charakteryzuje się dobrą tolerancją.

Kolagen a karmienie piersią?

Kolagen można suplementować w okresie laktacji. Z uwagi na zawartość dodatkowych witamin nie należy przekraczać zalecanych dawek dobowych konkretnych suplementów. Należy także przeanalizować dietę mamy karmiącej, aby zadecydować, czy dodatkowa suplementacja jest potrzebna.

Praktyczne wskazówki, dlaczego młoda mama powinna zadbać również o siebie niezależnie od tego, czy dopiero urodziła dziecko, czy ma 2-letnie dziecko, czy nawet starsze

Styl życia w ponad 50% determinuje dobre zdrowie i kondycję organizmu. Sen, odpoczynek i wsparcie emocjonalne młodej mamy, aktywność fizyczna dostosowana do stanu zdrowia, kondycji i okresu połogu, zbilansowana dieta – to ważne elementy utrzymania zdrowia. Aktualne zalecenia mówią, że dobowe zapotrzebowanie kaloryczne to plus 500 kcal do podaży zależnej od aktualnej masy ciała i aktywności. Nie zaleca się podaży poniżej 1800 kcal, a poniżej 1500 kcal może zmniejszać się produkcja mleka. Zaleca się minimum 3 posiłki, przekąski w postaci owoców, orzechów, nasion oraz 2–3 litry wody, by utrzymać nawodnienie organizmu. 
Młoda mama powinna na każdym etapie życia i macierzyństwa dbać o siebie. Opiekując się dzieckiem, długo karmiąc piersią, pracując zawodowo i zajmując się domem, jest obciążona wieloma wyzwaniami. Nadal jest w wieku prokreacyjnym i może zostać ponownie mamą, więc dbanie o zdrowie jest ważne cały czas. Suplementacja jest elementem profilaktyki niedoborów. Zalecenia dotyczące suplementacji są aktualizowane zgodnie z najnowszymi dowodami naukowymi. Coraz więcej doniesień pojawia się na temat wartości kolagenu.

Podsumowanie

Kolagen jest głównym białkiem tkanki łącznej. Stanowi podporę dla narządów wewnętrznych oraz jest składnikiem budulcowym stawów, chrząstek, naczyń krwionośnych czy rogówki oka. Odpowiada za jędrność, elastyczność i odpowiednie nawilżenie skóry oraz jej ciągłą odnowę komórkową. Wykazuje dużą odporność na rozciąganie i stanowi główny składnik ścięgien, chrząstek i kości. Jest niezbędny do ich prawidłowego funkcjonowania. Odgrywa kluczową rolę w układzie immunologicznym, ograniczając rozprzestrzenianie się szkodliwych bakterii chorobotwórczych. Odpowiada za kondycję skóry, nadaje jej elastyczność i sprężystość oraz warunkuje odpowiednie nawilżenie. Wraz z wiekiem organizm traci zdolność do syntezy endogennego kolagenu, co skutkuje pogorszeniem kondycji skóry, która staje się odwodniona i wiotka, pojawiają się zmarszczki, rozstępy czy cellulit, oraz osłabieniem włosów, a także bólami stawów i zwiększoną podatnością na złamania. 
„Systematyczne stosowanie preparatów z łatwo przyswajalnym kolagenem sprzyja regeneracji chrząstek stawowych oraz poprawia wygląd skóry, włosów i paznokci” [13, 14]. 

Piśmiennictwo:

1. Kaziród K., Hunek A., Zapała M., Wiśniewska-Skomra J., Chmielarz K., Tylutka K., Hapon A., Collagen supplementation – does it bring real benefits?, „Quality in Sport” 13(1), 2023, 88‑107; doi: https://apcz.umk.pl/QS/article/view/43 735
2. Evans M., Lewis E.D., Zakaria N., Pelipyagina T., Guthrie N., A randomized, triple-blind, placebo-controlled, parallel study to evaluate the efficacy of a freshwater marine collagen on skin wrinkles and elasticity, „Journal of Cosmetology and Dermatology” 20(3), 2021, 825–834.
3. Hamulka J., Wawrzyniak A., Pawlowska R., Ocena spożycia witamin i składników mineralnych z suplementami diety przez kobiety w ciąży, „Roczniki Państwowego Zakładu Higieny” 61(3), 2010, 269–275. 
4. Hexsel D., Zague V., Schunck M., Siega C., Camozzato F.O., Oesser S., Oral supplementation with specific bioactive collagen peptides improves nail growth and reduces symptoms of brittle nails, „Journal of cosmetic dermatology” 16(4), 2017, 520–526.
5. Kajino T., Takahashi H., Hirai M., Yamada Y., Efficient production of artificially designed gelatins with a Bacillus brevis system, „Applied and environmental microbiology” 66(1), 2000, 304–309.
6. Burns E.K., Perez-Sanchez A., Katta R., Risks of Skin, Hair and Nail Supplements, „Dermatology Practical & Conceptual” 10(4), 2020, 2 020 089.
7. Eastoe J.E., The amino acid composition of mammalian collagen and gelatin, „The Biochemical Journal” 61(4), 1955, 589–600.
8. Chen J.H., Hsu W.C., Huang K.F., Hung C.H., Neuroprotective Effects of Collagen Glycosaminoglycan Matrix Implantation following Surgical Brain Injury, „Mediators of Inflammation” 2019, 6 848 943. 
9. Council for Resposible Nutrition, 2019 CRN Consumer Survey on Dietary Supplements, https://www.crnusa.org/resources/2019-crn-consumer-survey-dietary-supplement file:///C:/Users/Dell/Downloads/Jak_suplementowac_kolagen-2.pdf (dostęp: 02.04.2023)
10. Postlethwaite A.E., Seyer J.M., Kang A.H., Chemotactic attraction of human fibroblasts to type I, II, and III collagens and collagen-derived peptides, 1978.
11. Clark K.L., Sebastianelli W., Flechsenhar K.R., 24-Week study on the use of collagen hydrolysate as a dietary supplement in athletes with activity-related joint pain, 2008.
12. Ricci E., Chiaffarino F., Cipriani S., Dietary habits and their influence on postpartum recovery, 2011.
13. Nowicka-Zuchowska A., Zuchowski A., Collagen – role in the body and effects of deficiency, farmakoterapia, Katedra i Zakład Technologii Leków, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu, www.lekwpolsce, vol 29, nr 11/12’19 (342/343).
14. Nowicka-Zuchowska A., Rola kolagenu w organizmie, Katedra i Zakład Technologii Leków, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu, vol 30, nr 03’20 (346).
15. https://kolagen.pro/jak-kolagen-wplywa-na-regeneracje-organizmu-po-ciazy-i-porodzie/?srsltid=AfmBOorjkaAJQgvVumJKfg0NxB7kiOFwQairLebP0wji5p_TgWgLZ9zS
16. Dybka K, Walczak P., Collagen hydrolysates as a new diet supplement, „Scientifi c Bulletin of the Technical University of Lodz, Food Chemistry and Biotechnology” 73, 2009, 83–92.
17. https://www.termedia.pl/poz/Kolagen-w-ciazy-jaki-wybrac-i-jak-prawidlowo-suplementowac-,54 216.html