DHA w ciąży i laktacji - Wpływ na rozwój dziecka i zdrowie matki

Wśród długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (LC-PUFA) wyróżniamy kwasy omega-3, -6, -7 i -9, które różnią się budową chemiczną, a dokładnie miejscem występowania wiązania podwójnego. Spośród nich najbardziej popularne i najpowszechniej występujące w żywności są kwasy omega-3, omega-6 oraz omega-9. Z kolei do najważniejszych związków w rodzinie omega-3 należą kwas alfa-linolenowy (ALA), kwas eikozapentaenowy (EPA) oraz dokozaheksaenowy (DHA). Jakie produkty są źródłem kwasów omega-3 oraz jaki wpływ wywierają na organizm matki i dziecka w trakcie ciąży oraz laktacji? O tym w dzisiejszym artykule. 

Funkcje fizjologiczne kwasów omega-3 

Kwasy omega-3 wchodzą w skład błon komórkowych, dzięki czemu pełnią funkcję budulcową. Kwas DHA jest elementem fosfolipidów błon komórek nerwowych oraz siatkówki oka, natomiast kwas EPA stabilizuje jego obecność we wspomnianych strukturach. Dodatkowo uczestniczą w wielu przemianach metabolicznych oraz są prekursorami licznych substancji biologicznie czynnych, dzięki czemu pośrednio biorą udział w utrzymywaniu prawidłowego przewodnictwa nerwowego, regulują ciśnienie krwi oraz proces jej krzepnięcia, a także wykazują działanie przeciwzapalne [1]. Kwasy omega-3 są powszechnie wykorzystywane w terapii chorób o podłożu zapalnym oraz układu sercowo-naczyniowego. 

Kwas ALA i jego dalsze przemiany

Kwas alfa-linolenowy należy do tzw. niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, gdyż nie może zostać wytworzony w organizmie de novo. Kwas ALA stanowi prekursor do powstawania kwasu DHA i EPA. Zakres konwersji ALA do EPA waha się od 0,3 do 8% u mężczyzn, z kolei wydajność przemiany ALA do DHA nie przekracza nawet 1%. U kobiet wartości te są nieco wyższe i wynoszą odpowiednio do 21% i do 9%. Większa wydajność tego procesu u kobiet może wynikać z większego zapotrzebowania na DHA w okresie ciąży i laktacji. Dodatkowymi czynnikami wpływającymi na wspomniane przemiany mogą być m.in. polimorfizmy genetyczne (FADS1 i FADS2), wysokie spożycie kwasów z rodziny omega-6 (np. kwasu linolowego), dostępność pierwiastków śladowych (np. cynku i żelaza), insulinowrażliwość czy poziom hormonów żeńskich [1].

Źródła kwasów omega-3

Kwasy omega-3 występują zarówno w produktach roślinnych, jak i zwierzęcych. Kwas alfa-linolenowy znajdziemy m.in. w nasionach siemienia lnianego, nasionach chia, w oleju lnianym, oleju rzepakowym, orzechach włoskich czy w niektórych nasionach roślin strączkowych. Dla osób dorosłych normy spożycia dla kwasu alfa-linolenowego wynoszą ok. 0,5% dziennego zapotrzebowania energetycznego. Jak już wcześniej wspomniano, konwersja ALA do DHA nie jest procesem wydajnym, więc zaleca się dodatkową podaż DHA z dietą bądź suplementami. Rekomendowane spożycie kwasu DHA i EPA dla osoby dorosłej wynosi 250 mg/dzień oraz dodatkowe 100–200 mg DHA/dobę w okresie ciąży i laktacji [1].

Do źródeł pokarmowych DHA należą ryby morskie (np. makrela atlantycka, śledź, łosoś, pstrąg) oraz oleje rybne i owoce morza. Można znaleźć je również w algach oraz fitoplanktonie morskim, które są wykorzystywane do produkcji wegańskich suplementów. Warto również zaznaczyć, że kobiety w ciąży oraz karmiące piersią powinny unikać spożywania ryb drapieżnych, które z racji swojej pozycji w łańcuchu pokarmowym mogą być źródłem rtęci i innych metali ciężkich. Do wspomnianych gatunków, których nie zaleca się włączać do jadłospisu, należą m.in. tuńczyk wielkooki, rekin, marlin, miecznik oraz makrela królewska. 

Kwas DHA w okresie ciąży 

Kwasy omega-3 wykazują wielokierunkowe działanie już w okresie prenatalnym. Suplementacja LC-PUFA u kobiet ciężarnych, szczególnie w ciążach zagrożonych, może wydłużyć czas trwania ciąży, zapobiec przedwczesnemu porodowi oraz okołoporodowej śmierci dziecka. Wykazano również, że wpływa na zwiększenie masy urodzeniowej dziecka bez podnoszenia ryzyka makrosomii [2]. Dodatkowo wpływa na rozwój układu nerwowego, układu mowy oraz narządu wzroku. Badania sugerują również, że odpowiednia podaż kwasów omega-3 u ciężarnych w drugiej połowie ciąży (zwłaszcza po 24. tygodniu ciąży) może dodatkowo u ich dzieci zmniejszyć ryzyko wystąpienia astmy oraz chorób infekcyjnych, poprawić rozwój psychomotoryczny oraz zmniejszyć ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 1 oraz nadciśnienia tętniczego w dorosłym życiu [3]. Kwas DHA jest transportowany przez łożysko do płodu, a jego stężenie zależy od zawartości w diecie mamy. Kwas DHA gromadzi się w ośrodkowym układzie nerwowym dziecka głównie po 20. tygodniu ciąży i proces ten jest kontynuowany do 4. roku życia dziecka [4].

Dawkowanie kwasu DHA w trakcie ciąży 

Ze względu na istotne funkcje biologiczne oraz zwiększone zapotrzebowanie na kwas DHA w trakcie ciąży wskazane jest spożywanie produktów, które są jego bogatym źródłem. Przy niewystarczającym spożyciu kwasu DHA (np. w przypadku stosowania diety bez ryb) zaleca się dodatkową suplementację tego kwasu w dawce przynajmniej 200 mg/dzień. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne zaleca następujące dawkowanie:

• nie mniej niż 600 mg/dzień przez cały okres trwania ciąży u kobiet z populacji niskiego ryzyka porodu przedwczesnego,
• co najmniej 1000 mg/dzień przez cały okres ciąży w razie dużego ryzyka porodu przedwczesnego [5].

Kwas DHA w okresie laktacji 

Czas karmienia piersią również wiąże się z wyższym zapotrzebowaniem na kwas dokozaheksaenowy u matki, więc wskazana jest kontynuacja suplementacji. Może to zwiększyć poziom kwasu DHA w mleku matki, więc jest to jeden z niewielu składników odżywczych, na którego zawartość w pokarmie kobieta ma realny wpływ [6]. Ekspozycja na odpowiednią ilość kwasów omega-3 w okresie laktacji może przynieść wiele korzyści zdrowotnych dla noworodka. Ta kwestia jest szczególnie ważna u dzieci urodzonych przedwcześnie z uwagi na niski poziom LC-PUFA, które nie zdążyły zgromadzić się u noworodka w odpowiedniej ilości z uwagi na krótszy czas trwania ciąży. 

Kwas DHA we wczesnym okresie niemowlęcym gromadzi się w fosfolipidach budujących siatkówkę oka i mózg, dzięki czemu wspiera rozwój tych struktur. Istnieją doniesienia naukowe wskazujące na wpływ kwasów DHA na zmniejszenie ryzyka wystąpienia alergii u dziecka oraz atopii. Co ciekawe, zaobserwowano również, że niski poziom kwasu DHA i proporcja między kwasami omega-6 oraz omega-3 w surowicy z dużą przewagą omega-6 może korelować z większym ryzykiem wystąpienia depresji poporodowej u matki, choć wyniki nie są do końca jednoznaczne [7].

Kwestia suplementacji kwasem DHA u dzieci po zakończeniu karmienia piersią jest sporna. Ogólnie rzecz biorąc, suplementacja DHA nie wydaje się wpływać na wzrost niemowląt (mierzony za pomocą masy i długości ciała oraz obwodu głowy), chociaż kilka badań wykazało korzyści w tej kwestii u wcześniaków [8]. Zaleca się podaż kwasów omega-3 z żywnością i ewentualne rozpatrzenie suplementacji w przypadku nieodpowiedniego ich spożycia. Zapotrzebowanie na kwas EPA i DHA u dzieci powyżej 2 roku życia oraz młodzieży wynosi 250 mg/dobę.

Potencjalne skutki uboczne 

Suplementacja kwasami omega-3, choć powszechnie uznawana za bezpieczną, w określonych sytuacjach może nieść ze sobą ryzyko różnych powikłań. Działanie przeciwzakrzepowe LC-PUFA może stanowić problem w populacjach zagrożonych udarem czy krwawieniami, choć do tej pory nie ma doniesień na temat wpływu podaży kwasów omega-3 na ryzyko wystąpienia powikłań okołoporodowych. Drugim potencjalnie szkodliwym efektem może być depresja immunologiczna. Kwas DHA, z uwagi na swoje działanie przeciwzapalne, może potencjalnie zmniejszyć odpowiedź immunologiczną u osoby z już obniżoną odpornością, zapobiegając powstawaniu reakcji zapalnej. Jednak do tej pory również nie zgłoszono żadnego incydentu w tej grupie populacji. Ostatnią kwestią jest problem utleniania kwasów tłuszczowych wielonienasyconych, które niestety są mocno podatne na ten proces z uwagi na swoją budowę chemiczną. Produkty utleniania mogą mieć potencjalnie niekorzystny wpływ na zdrowie człowieka, warto więc należycie zadbać o odpowiednie przechowywanie suplementów, tj. z dala od źródeł ciepła oraz światła [8].

Podsumowanie

Istnieją rzetelne dowody naukowe pozwalające na opracowanie powszechnych rekomendacji dotyczących spożycia kwasów omega-3 w trakcie ciąży oraz laktacji. Kwasy omega-3 posiadają szeroko pojęte działanie prozdrowotne, szczególnie w okresie budowania układu nerwowego u rozwijającego się płodu oraz niemowlęcia. Stąd też kobietom ciężarnym oraz karmiącym piersią zaleca się podawanie dodatkowej porcji 100–200 mg DHA dobę w tym czasie. Dla ogółu populacji dzieci, dorosłych i młodzieży zaleca się spożycie na poziomie 250 mg/dobę EPA i DHA pochodzących z żywności lub z suplementów. Według aktualnego poziomu wiedzy uznaje się, że suplementacja kwasami omega-3 jest bezpieczna dla ogółu populacji.

Piśmiennictwo: 

1. Mojska H., Kłosiewicz-Latoszek L., Jasińska-Melon E., Gielecińska I., Kwasy omega-3, w: Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J., Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, 2020, 98‑113.
2. Carlson S.E., Colombo J., Gajewski B.J., Gustafson K.M., Mundy D., Yeast J., Georgieff M.K., Markley L.A., Kerling E.H., Shaddy D.J., DHA supplementation and pregnancy outcomes, „Am J Clin Nutr”. 97(4), 2013, 808–815; doi: 10.3945/ajcn.112 050 021. Epub 2013 Feb 20. PMID: 23 426 033; PMCID: PMC3607655.
3. Smoter K., Bomba-Opoń D., Wielgoś M., Żywienie ciężarnych i kobiet karmiących piersią a zdrowie dzieci, w: Szajewska H., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Kraków, 2017, 60–67.
4. Mirowski A., Jachnis A., Docosahexaenoic acid – one of the most important nutrients during pregnancy. Part I. Docosahexaenoic acid deficiency, Department of General Gastroenterological and Oncological Surgery, „Życie Weterynaryjne” 91(12), 2016.
5. Dębski R., Karowicz-Bilińska A., Oszukowski P., Paszkowski T., Spaczyński M. Czajkowski K., Czerwionka-Szaflarska M., Charzewska J., Chybicka A., Dobrzańska A. i wsp., Stanowisko ekspertów w sprawie suplementacji kwasu dokozakeksaenowego i innych kwasów tłuszczowych omega-3 w populacji kobiet ciężarnych, karmiących piersią oraz niemowląt i dzieci do lat 3, „Standardy Medyczne. Pediatria” 7, 2010, 729–736.
6. Sherry C.L., Oliver J.S., Marriage B.J., Docosahexaenoic acid supplementation in lactating women increases breast milk and plasma docosahexaenoic acid concentrations and alters infant omega 6:3 fatty acid ratio, „Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids” 95, 2015, 63–69; doi: 10.1016/j.plefa.2015.01 005. Epub 2015 Feb 11. PMID: 25 701 002.
7. Jensen C.L., Lapillonne A., Docosahexaenoic acid and lactation, „Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids” 81(2–3), 2009, 175–178; doi: 10.1016/j.plefa.2009.05 006. Epub 2009 Jul 24. PMID: 19 632 101.
8. Rogers L.K., Valentine C.J., Keim S.A., DHA supplementation: current implications in pregnancy and childhood, „Pharmacol Res”. 70(1), 2013, 13–19; doi: 10.1016/j.phrs.2012.12 003.