Wśród długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (LC-PUFA) wyróżniamy kwasy omega-3, -6, -7 i -9, które różnią się budową chemiczną, a dokładnie miejscem występowania wiązania podwójnego. Spośród nich najbardziej popularne i najpowszechniej występujące w żywności są kwasy omega-3, omega-6 oraz omega-9. Z kolei do najważniejszych związków w rodzinie omega-3 należą kwas alfa-linolenowy (ALA), kwas eikozapentaenowy (EPA) oraz dokozaheksaenowy (DHA). Jakie produkty są źródłem kwasów omega-3 oraz jaki wpływ wywierają na organizm matki i dziecka w trakcie ciąży oraz laktacji? O tym w dzisiejszym artykule.
REKLAMA
Funkcje fizjologiczne kwasów omega-3
Kwasy omega-3 wchodzą w skład błon komórkowych, dzięki czemu pełnią funkcję budulcową. Kwas DHA jest elementem fosfolipidów błon komórek nerwowych oraz siatkówki oka, natomiast kwas EPA stabilizuje jego obecność we wspomnianych strukturach. Dodatkowo uczestniczą w wielu przemianach metabolicznych oraz są prekursorami licznych substancji biologicznie czynnych, dzięki czemu pośrednio biorą udział w utrzymywaniu prawidłowego przewodnictwa nerwowego, regulują ciśnienie krwi oraz proces jej krzepnięcia, a także wykazują działanie przeciwzapalne [1]. Kwasy omega-3 są powszechnie wykorzystywane w terapii chorób o podłożu zapalnym oraz układu sercowo-naczyniowego.
Kwas ALA i jego dalsze przemiany
Kwas alfa-linolenowy należy do tzw. niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych, gdyż nie może zostać wytworzony w organizmie de novo. Kwas ALA stanowi prekursor do powstawania kwasu DHA i EPA. Zakres konwersji ALA do EPA waha się od 0,3 do 8% u mężczyzn, z kolei wydajność przemiany ALA do DHA nie przekracza nawet 1%. U kobiet wartości te są nieco wyższe i wynoszą odpowiednio do 21% i do 9%. Większa wydajność tego procesu u kobiet może wynikać z większego zapotrzebowania na DHA w okresie ciąży i laktacji. Dodatkowymi czynnikami wpływającymi na wspomniane przemiany mogą być m.in. polimorfizmy genetyczne (FADS1 i FADS2), wysokie spożycie kwasów z rodziny omega-6 (np. kwasu linolowego), dostępność pierwiastków śladowych (np. cynku i żelaza), insulinowrażliwość czy poziom hormonów żeńskich [1].
Źródła kwasów omega-3
Kwasy omega-3 występują zarówno w produktach roślinnych, jak i zwierzęcych. Kwas alfa-linolenowy znajdziemy m.in. w nasionach siemienia lnianego, nasionach chia, w oleju lnianym, oleju rzepakowym, orzechach włoskich czy w niektórych nasionach roślin strączkowych. Dla osób dorosłych normy spożycia dla kwasu alfa-linolenowego wynoszą ok. 0,5% dziennego zapotrzebowania energetycznego. Jak już wcześniej wspomniano, konwersja ALA do DHA nie jest procesem wydajnym, więc zaleca się dodatkową podaż DHA z dietą bądź suplementami. Rekomendowane spożycie kwasu DHA i EPA dla osoby dorosłej wynosi 250 mg/dzień oraz dodatkowe 100–200 mg DHA/dobę w okresie ciąży i laktacji [1].
Do źródeł pokarmowych DHA należą ryby morskie (np. makrela atlantycka, śledź, łosoś, pstrąg) oraz oleje rybne i owoce morza. Można znaleźć je również w algach oraz fitoplanktonie morskim, które są wykorzystywane do produkcji wegańskich suplementów. Warto również zaznaczyć, że kobiety w ciąży oraz karmiące piersią powinny unikać spożywania ryb drapieżnych, które z racji swojej pozycji w łańcuchu pokarmowym mogą być źródłem rtęci i innych metali ciężkich. Do wspomnianych gatunków, których nie zaleca się włączać do jadłospisu, należą m.in. tuńczyk wielkooki, rekin, marlin, miecznik oraz makrela królewska.
Kwas DHA w okresie ciąży
Kwasy omega-3 wykazują wielokierunkowe działanie już w okresie prenatalnym. Suplementacja LC-PUFA u kobiet ciężarnych, szczególnie w ciążach zagrożonych, może wydłużyć czas trwania ciąży, zapobiec przedwczesnemu porodowi oraz okołoporodowej śmierci dziecka. Wykazano również, że wpływa na zwiększenie masy urodzeniowej dziecka bez podnoszenia ryzyka makrosomii [2]. Dodatkowo wpływa na rozwój układu nerwowego, układu mowy oraz narządu wzroku. Badania sugerują również, że odpowiednia podaż kwasów omega-3 u ciężarnych w drugiej połowie ciąży (zwłaszcza po 24. tygodniu ciąży) może dodatkowo u ich dzieci zmniejszyć ryzyko wystąpienia astmy oraz chorób infekcyjnych, poprawić rozwój psychomotoryczny oraz zmniejszyć ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 1 oraz nadciśnienia tętniczego w dorosłym życiu [3]. Kwas DHA jest transportowany przez łożysko do płodu, a jego stężenie zależy od zawartości w diecie mamy. Kwas DHA gromadzi się w ośrodkowym układzie nerwowym dziecka głównie po 20. tygodniu ciąży i proces ten jest kontynuowany do 4. roku życia dziecka [4].
Dawkowanie kwasu DHA w trakcie ciąży
Ze względu na istotne funkcje biologiczne oraz zwiększone zapotrzebowanie na kwas DHA w trakcie ciąży wskazane jest spożywanie produktów, które są jego bogatym źródłem. Przy niewystarczającym spożyciu kwasu DHA (np. w przypadku stosowania diety bez ryb) zaleca się dodatkową suplementację tego kwasu w dawce przynajmniej 200 mg/dzień. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne zaleca następujące dawkowanie:
- nie mniej niż 600 mg/dzień przez cały okres trwania ciąży u kobiet z populacji niskiego ryzyka porodu przedwczesnego,
- co najmniej 1000 mg/dzień przez cały okres ciąży w razie dużego ryzyka porodu przedwczesnego [5].
Kwas DHA w okresie laktacji
Czas karmienia piersią również wiąże się z wyższym zapotrzebowaniem na kwas dokozaheksaenowy u matki, więc wskazana jest kontynuacja suplementacji. Może to zwiększyć poziom kwasu DHA w mleku matki, więc jest to jeden z niewielu składników odżywczych, na którego zawartość w pokarmie kobieta ma realny wpływ [6]. Ekspozycja na odpowiednią ilość kwasów omega-3 w okresie laktacji może przynieść wiele korzyści zdrowotnych dla noworodka. Ta kwestia jest szczególnie ważna u dzieci urodzonych przedwcześnie z uwagi na niski poziom LC-PUFA, które nie zdążyły zgromadzić się u noworodka w odpowiedniej ilości z uwagi na krótszy czas trwania ciąży.
Kwas DHA we wczesnym okresie niemowlęcym gromadzi się w fosfolipidach budujących siatkówkę oka i mózg, dzięki czemu wspiera rozwój tych struktur. Istnieją doniesienia naukowe wskazujące na wpływ kwasów DHA na zmniejszenie ryzyka wystąpienia alergii u dziecka oraz atopii. Co ciekawe, zaobserwowano również, że niski poziom kwasu DHA i proporcja między kwasami omega-6 oraz omega-3 w surowicy z dużą przewagą omega-6 może korelować z większym ryzykiem wystąpienia depresji poporodowej u matki, choć wyniki nie są do końca jednoznaczne [7].
Kwestia suplementacji kwasem DHA u dzieci po zakończeniu karmienia piersią jest sporna. Ogólnie rzecz biorąc, suplementacja DHA nie wydaje się wpływać na wzrost niemowląt (mierzony za pomocą masy i długości ciała oraz obwodu głowy), chociaż kilka badań wykazało korzyści w tej kwestii u wcześniaków [8]. Zaleca się podaż kwasów omega-3 z żywnością i ewentualne rozpatrzenie suplementacji w przypadku nieodpowiedniego ich spożycia. Zapotrzebowanie na kwas EPA i DHA u dzieci powyżej 2 roku życia oraz młodzieży wynosi 250 mg/dobę.
Potencjalne skutki uboczne
Suplementacja kwasami omega-3, choć powszechnie uznawana za bezpieczną, w określonych sytuacjach może nieść ze sobą ryzyko różnych powikłań. Działanie przeciwzakrzepowe LC-PUFA może stanowić problem w populacjach zagrożonych udarem czy krwawieniami, choć do tej pory nie ma doniesień na temat wpływu podaży kwasów omega-3 na ryzyko wystąpienia powikłań okołoporodowych. Drugim potencjalnie szkodliwym efektem może być depresja immunologiczna. Kwas DHA, z uwagi na swoje działanie przeciwzapalne, może potencjalnie zmniejszyć odpowiedź immunologiczną u osoby z już obniżoną odpornością, zapobiegając powstawaniu reakcji zapalnej. Jednak do tej pory również nie zgłoszono żadnego incydentu w tej grupie populacji. Ostatnią kwestią jest problem utleniania kwasów tłuszczowych wielonienasyconych, które niestety są mocno podatne na ten proces z uwagi na swoją budowę chemiczną. Produkty utleniania mogą mieć potencjalnie niekorzystny wpływ na zdrowie człowieka, warto więc należycie zadbać o odpowiednie przechowywanie suplementów, tj. z dala od źródeł ciepła oraz światła [8].
Podsumowanie
Istnieją rzetelne dowody naukowe pozwalające na opracowanie powszechnych rekomendacji dotyczących spożycia kwasów omega-3 w trakcie ciąży oraz laktacji. Kwasy omega-3 posiadają szeroko pojęte działanie prozdrowotne, szczególnie w okresie budowania układu nerwowego u rozwijającego się płodu oraz niemowlęcia. Stąd też kobietom ciężarnym oraz karmiącym piersią zaleca się podawanie dodatkowej porcji 100–200 mg DHA dobę w tym czasie. Dla ogółu populacji dzieci, dorosłych i młodzieży zaleca się spożycie na poziomie 250 mg/dobę EPA i DHA pochodzących z żywności lub z suplementów. Według aktualnego poziomu wiedzy uznaje się, że suplementacja kwasami omega-3 jest bezpieczna dla ogółu populacji.
Piśmiennictwo:
- Mojska H., Kłosiewicz-Latoszek L., Jasińska-Melon E., Gielecińska I., Kwasy omega-3, w: Jarosz M., Rychlik E., Stoś K., Charzewska J., Normy żywienia dla populacji Polski i ich zastosowanie, 2020, 98‑113.
- Carlson S.E., Colombo J., Gajewski B.J., Gustafson K.M., Mundy D., Yeast J., Georgieff M.K., Markley L.A., Kerling E.H., Shaddy D.J., DHA supplementation and pregnancy outcomes, „Am J Clin Nutr”. 97(4), 2013, 808–815; doi: 10.3945/ajcn.112 050 021. Epub 2013 Feb 20. PMID: 23 426 033; PMCID: PMC3607655.
- Smoter K., Bomba-Opoń D., Wielgoś M., Żywienie ciężarnych i kobiet karmiących piersią a zdrowie dzieci, w: Szajewska H., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Kraków, 2017, 60–67.
- Mirowski A., Jachnis A., Docosahexaenoic acid – one of the most important nutrients during pregnancy. Part I. Docosahexaenoic acid deficiency, Department of General Gastroenterological and Oncological Surgery, „Życie Weterynaryjne” 91(12), 2016.
- Dębski R., Karowicz-Bilińska A., Oszukowski P., Paszkowski T., Spaczyński M. Czajkowski K., Czerwionka-Szaflarska M., Charzewska J., Chybicka A., Dobrzańska A. i wsp., Stanowisko ekspertów w sprawie suplementacji kwasu dokozakeksaenowego i innych kwasów tłuszczowych omega-3 w populacji kobiet ciężarnych, karmiących piersią oraz niemowląt i dzieci do lat 3, „Standardy Medyczne. Pediatria” 7, 2010, 729–736.
- Sherry C.L., Oliver J.S., Marriage B.J., Docosahexaenoic acid supplementation in lactating women increases breast milk and plasma docosahexaenoic acid concentrations and alters infant omega 6:3 fatty acid ratio, „Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids” 95, 2015, 63–69; doi: 10.1016/j.plefa.2015.01 005. Epub 2015 Feb 11. PMID: 25 701 002.
- Jensen C.L., Lapillonne A., Docosahexaenoic acid and lactation, „Prostaglandins Leukot Essent Fatty Acids” 81(2–3), 2009, 175–178; doi: 10.1016/j.plefa.2009.05 006. Epub 2009 Jul 24. PMID: 19 632 101.
- Rogers L.K., Valentine C.J., Keim S.A., DHA supplementation: current implications in pregnancy and childhood, „Pharmacol Res”. 70(1), 2013, 13–19; doi: 10.1016/j.phrs.2012.12 003.
