Kompleksowe wsparcie w kolce niemowlęcej

Kolka niemowlęca, nazywana także kolką jelitową, jest zaburzeniem czynnościowym występującym w 1. roku życia. Jej rozpoznanie powinno opierać się na kryteriach zawartych w opublikowanych w 2016 r. IV Kryteriach Rzymskich. 

Według obowiązujących kryteriów do rozpoznania kolki niemowlęcej konieczne jest stwierdzenie nawracających, długotrwałych napadów rozdrażnienia, niepokoju, płaczu [1]. Typowe napady występują w godzinach wieczornych.

Napady kolki niemowlęcej mają charakter nawracający, pojawiają się bez uchwytnej przyczyny, mijają samoistnie, nie można im zapobiec. Poza epizodami kolki jelitowej, niemowlęta rozwijają się prawidłowo – obserwuje się prawidłowe przyrosty masy ciała, w badaniu fizykalnym nie stwierdza się istotnych odchyleń, które mogą mieć związek z występującymi napadami [1].

Objawy kolki niemowlęcej ustępują samoistnie zazwyczaj około 4–5 miesiąca życia. 
 

R e k l a m a

Warto podkreślić, iż w IV Kryteriach Rzymskich (w odróżnieniu od III Kryteriów Rzymskich) zrezygnowano z kryterium czasowego występowania kolek niemowlęcych. W III Kryteriach Rzymskich do rozpoznania konieczne było stwierdzenie napadów, które trwają co najmniej 3 godziny dziennie i powtarzają się co najmniej 3 dni w tygodniu przez co najmniej 1 tydzień [2]. Wydaje się, iż kryterium czasowe było bardzo subiektywnym miernikiem nasilenia kolek niemowlęcych. Nie przedstawiało rzeczywistego czasu trwania napadu, a bardziej wyrażało stopień frustracji rodziców. 

Mimo iż kolka niemowlęca jest uznawana za łagodną dolegliwość, która ustępuje samoistnie, ma jednak zdecydowany wpływ na jakość życia rodziców oraz ich kształtującą się więź z niemowlęciem.

Przeprowadzone liczne badania naukowe potwierdziły negatywny wpływ występowania kolki niemowlęcej na funkcjonowanie rodziny. Potwierdzono związek epizodów nieukojonego płaczu niemowlęcia z zaburzeniami lękowymi matki [3]. Zarówno matki, jak i ojcowie niemowląt z kolką niemowlęcą doświadczają wyższego poziomu stresu, obserwuje się wyższą częstość epizodów depresji, lęku i problemów z nawiązywaniem więzi z potomstwem [4].

Ponadto płacz niemowlęcia, zwłaszcza w ciągu pierwszych 4 miesięcy życia, przyczynia się do wystąpienia zespołu dziecka potrząsanego [5].

W innym badaniu autorzy stwierdzili, iż matki niemowląt, u których rozpoznano kolkę, są szczególnie zagrożone skróceniem czasu pełnego karmienia piersią [6].

Powyższe obserwacje wskazują na konieczność zapoznania się z aktualnymi danymi dotyczącymi możliwości leczenia, łagodzenia objawów kolki niemowlęcej.  

Epidemiologia

Kolka niemowlęca, ze względu na swój charakter, jest jednym z najczęściej występujących problemów, z którymi rodzice zgłaszają się do lekarza pediatry, lekarza pierwszego kontaktu. Niejednokrotnie o objawy i leczenie kolki niemowlęcej rodzice pytają także w trakcie wizyt położnej. 

Dane dotyczące częstości występowania kolki niemowlęcej są bardzo zróżnicowane w zależności od przyjętej definicji, sposobu żywienia, wieku badanego niemowlęcia czy też postrzegania przez rodziców intensywności i czasu trwania płaczu dziecka. Na te dane może mieć też wpływ samopoczucie rodziców, różnice kulturowe dotyczące tego, co uważa się za dopuszczalny płacz. 

W przeglądzie systematycznym z 2015 r. oceniono częstość występowania kolki niemowlęcej, która wynosiła 2–73%, zaś mediana występowania tego zaburzenia wynosiła 17,7% [7].

Patofizjologia

Ze względu na charakter objawów związanych z kolką niemowlęcą (płacz dziecka, podkurczanie nóżek, zaczerwienienie twarzy) pod tym terminem rozumiemy niewyjaśniony, ostry ból brzucha.

Etiologia kolki niemowlęcej wciąż pozostaje niewyjaśniona. 

W piśmiennictwie brane są pod uwagę różne hipotezy związane z patofizjologią kolek jelitowych, dotyczące m.in.: 

• zaburzeń szlaków w ośrodkowym układzie nerwowym, 
• przyczyn psychospołecznych (np. nieprawidłowe relacje w rodzinie, lęk rodziców), 
• nieprawidłowej techniki karmienia, palenia papierosów przez matkę, 
• zaburzeń dotyczących układu pokarmowego (np. alergia na mleko krowie, nietolerancja laktozy, objawy refluksu żołądkowo-przełykowego) lub zaburzeń motoryki przewodu pokarmowego, zmiany mikroflory jelitowej, niedojrzałości przewodu pokarmowego [8].

Nadwrażliwość na białko mleka krowiego, nietolerancja laktozy, nadmierne gromadzenie się gazu w jelitach mogą prowadzić do zaburzeń motoryki i bolesnych skurczów jelit objawiających się drażliwością, niepokojem i płaczem [12].

Znaczącą rolę w patofizjologii kolki niemowlęcej przypisuje się zmianom mikrobioty jelitowej. Mikrobiota w stanie homeostazy warunkuje prawidłową motorykę jelit, uszczelnia barierę jelitową, moduluje działanie osi mózg-jelito. Ponadto nieprawidłowa mikroflora jelitowa powoduje nadmierne gromadzenie się gazów w jelitach. 

Powyższe obserwacje miały znaczący wpływ na rozwój badań nad zastosowaniem probiotyków w łagodzeniu objawów kolki niemowlęcej.

Niemniej jednak w dalszym ciągu nie jest jasne, czy kolka niemowlęca odzwierciedla normalne zjawisko rozwojowe, zaburzenie równowagi ośrodkowego układu nerwowego, zaburzenie środowiskowe czy zaburzenie pracy układu pokarmowego.

Diagnostyka

Metody diagnostyczne wykorzystywane w przypadku wystąpienia kolki niemowlęcej są ograniczone. Diagnostyka opiera się na prawidłowo zebranym wywiadzie z rodzicami, a także na dokładnym badaniu fizykalnym niemowlęcia.

Powtarzające się, niewyjaśnione napady płaczu u dziecka są powodem znacznego niepokoju rodziców, zwłaszcza iż niemowlęta nie są w stanie opisać emocji i bólu. Stąd w wybranych przypadkach minimalny zakres badań jest konieczny do uspokojenia rodziców.

Leczenie 

Jednym z najważniejszych celów leczenia kolki niemowlęcej jest uspokojenie rodziców, udzielenie im wsparcia, pomoc opiekunom w radzeniu sobie z objawami u dziecka [10]. Jest to postępowanie pierwszego rzutu, które ma na celu przekonanie rodzica, iż kolka niemowlęca jest zjawiskiem powszechnie występującym, przemijającym, nie wynika z popełnianych przez opiekunów błędów pielęgnacyjnych. Ważnym elementem takiego postępowania jest przedyskutowanie z rodzicem możliwości powierzenia czasowej opieki nad niemowlęciem innemu członkowi rodziny, co pozwala na regenerację sił matki.

W tym aspekcie ważne jest jednomyślne działanie personelu medycznego – lekarza, położnej i pielęgniarki. Wspieranie rodziców oraz ich edukacja przez personel medyczny ma duży wpływ na zaakceptowanie zaistniałej sytuacji.

Metody behawioralne

Do metod zaliczanych jako leczenie pierwszego rzutu na równi ze wsparciem psychologicznym rodziców traktowane są metody behawioralne. Mimo iż mają ograniczoną skuteczność, pozwalają rodzicom przetrwać ten trudny czas, a także umacniają więź między rodzicami a dzieckiem.

Do metod behawioralnych wykorzystywanych w łagodzeniu objawów kolki niemowlęcej zaliczamy: masaż brzuszka, kołysanie, ciepłe okłady, wyciszanie i zacienianie pokoju, stosowanie smoczka.

Warto podkreślić, iż generatory „białego szumu”, takie jak suszarka, pralka, które są powszechnie stosowane przez wielu rodziców, mogą negatywnie wpływać na słuch dziecka [11].

Skuteczną metodą radzenia sobie z objawami kolki niemowlęcej jest także ograniczenie narażenia niemowlęcia na czynniki zewnętrzne i zapewnienie mu spokoju [12].

Karmienie piersią

Jedną z możliwych przyczyn wystąpienia kolki niemowlęcej jest także alergizacja przewodu pokarmowego.

Proces ten ma związek z niedojrzałością przewodu pokarmowego, zwiększeniem przepuszczalności błony śluzowej jelita w okresie niemowlęcym. 

W jednym z przeprowadzonych badań wykazano, że nawet 44% niemowląt z objawami kolki niemowlęcej ma także alergię pokarmową na białka mleka krowiego [24].

W przypadku wystąpienia kolki niemowlęcej u niemowląt karmionych piersią zalecane jest podjęcie próby wprowadzenia u matki karmiącej diety bezmlecznej, hypoalergicznej (bez białek mleka krowiego, jaj, pszenicy, ryb) na okres 2 tygodni. Następnie konieczna jest ocena skuteczności tej interwencji i w razie braku poprawy powrót do wcześniejszej diety przez matkę [14].

Ponadto można matce karmiącej zaproponować wyeliminowanie z diety wzdymających warzyw i owoców, kofeiny, ostrych przypraw oraz czekolady.

Przed podjęciem diety eliminacyjnej u matki karmiącej można zaproponować poradę laktacyjną. U części niemowląt nieprawidłowa technika karmienia leżała u podstaw występujących dolegliwości. Ponadto sam fakt poświęcenia czasu matce w trakcie takich konsultacji jest szczególnie ważny dla jej poczucia pewności siebie. Pozwala to niekiedy na dalsze utrzymanie karmienia piersią. 

Mieszanki mleczne

Na podstawie badań dzieci z objawami kolki jelitowej zasadne wydaje się podjęcie próby zmiany mleka modyfikowanego na hydrolizat kazeiny o wysokim stopniu hydrolizy. Ocenę skuteczności takiej interwencji ocenia się po około 2 tygodniach stosowania hydrolizatu kazeiny o wysokim stopniu hydrolizy. Dłuższe stosowanie tej mieszanki skutkuje u rodziców przeświadczeniem, że objawy dziecka mają podłoże alergiczne i w konsekwencji często rodzice obawiają się wprowadzania nowych pokarmów uzupełniających.

W randomizowanym badaniu Lucassena i wsp. do badania włączono 43 niemowlęta do 6. miesiąca życia, płaczące > 3 godziny dziennie przez co najmniej 3 dni w tygodniu, z czego 23 otrzymywało hydrolizat kazeiny o wysokim stopniu hydrolizy, zaś 20 niemowląt – mleko modyfikowane. 

W grupie dzieci otrzymujących hydrolizat kazeiny o wysokim stopniu hydrolizy zaobserwowano skrócenie czasu płaczu towarzyszącego kolce niemowlęcej o 63 minuty dziennie [13].

Ponadto w jednym z przeglądów systematycznych z 2012 r. przeanalizowano 13 badań oceniających skuteczność stosowania hydrolizatów o wysokim oraz niskim stopniu hydrolizy w łagodzeniu kolki niemowlęcej. Dowody wskazują, że stosowanie preparatów do początkowego żywienia niemowląt o niskim lub wysokim stopniu hydrolizy może być skuteczne w zmniejszaniu objawów kolki niemowlęcej u niemowląt karmionych do tej pory mlekiem modyfikowanym [15].

Dodatkowe wsparcie w leczeniu kolki niemowlęcej

Brak skutecznych metod leczenia kolki niemowlęcej i jej złożona etiologia skłania naukowców do poszukiwania nowych, skutecznych metod leczenia.

Dodatkowe wsparcie w radzeniu sobie z kolką niemowlęcą ustala się indywidualnie. Wybór postępowania powinien zakładać wielokierunkowe działanie.

W leczeniu objawowym kolki niemowlęcej stosuje się także: probiotyki, herbatki ziołowe, preparaty trimebutyny oraz symetykon.

Ze względu na fakt, iż zaburzenia w mikroflorze układu pokarmowego mogą prowadzić do nadmiaru gazów i stanów zapalnych, wielu badaczy poszukuje możliwych zależności między zaburzeniami w mikrobiocie jelitowej a występowaniem objawów kolki niemowlęcej. Stwierdzenie takiej zależności daje możliwość interwencji medycznej – probiotykoterapii.

Mikrobiota ma zasadniczy udział w prawidłowym funkcjonowaniu przewodu pokarmowego – reguluje pracę przewodu pokarmowego, uszczelnia barierę jelitową, wpływa na prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego, nerwowego (aktywację neuroendokrynną oraz modulowanie działania osi jelita-mózg).

W przeglądzie systematycznym opublikowanym w 2022 r. stwierdzono, iż niemowlęta z kolką mają zwiększoną kolonizację bakteriami wytwarzającymi gazy, takimi jak Escherichia coli i Klebsiella, a mniejszą kolonizację bakteriami przeciwzapalnymi, takimi jak Bifidobacterium i Lactobacillus [8, 9, 16].

Bazując na tym stwierdzeniu. w obszarze szczególnego zainteresowania badaczy znalazły się bakterie: Lactobacillus reuteri, a także bakterie z grupy Bifidobacterium (Bifidobacterium animalis subsp. lactis BB-12, Bifidobacterium longum CECT7894, Bifidobacterium breve DSM 24 732, Bifidobacterium infantis DSM 24 737).

W jednym z przeglądów systematycznych, bazującym na 8 badaniach klinicznych, oceniano skuteczność podawania Lactobacillus reuteri (DSM 17 938 lub ATCC55730) w grupie niemowląt z objawami kolki niemowlęcej, które karmione były piersią. Na tej podstawie wykazano, iż w grupie niemowląt karmionych piersią i przyjmujących Lactobacillus reuteri (DSM 17 938 lub ATCC55730) obserwowano skrócenie o ≥ 50% średniego dziennego czasu płaczu w porównaniu z grupą niemowląt nieotrzymującą probiotykoterapii [17].

Podobne wnioski zostały sformułowane w pracy Sung i wsp. Autorzy tego badania wskazują na skrócenie czasu trwania płaczu lub niepokoju u niemowląt otrzymujących Lactobacillus reuteri DSM17938 w porównaniu z dziećmi dostającymi placebo. Ta zależność obserwowana była jedynie w grupie niemowląt karmionych piersią, nie miała wpływu na skrócenie czasu bądź nasilenie niepokoju w grupie dzieci karmionych mieszanką mleczną [18].

W badaniu opublikowanym przez grupę włoskich naukowców oceniano wpływ szczepu Bifidobacterium animalis subsp. lactis BB‐12 na czas płaczu, długość snu i konsystencję stolca. Grupę badanych stanowiły niemowlęta karmione piersią z objawami kolki niemowlęcej. W grupie niemowląt otrzymujących Bifidobacterium animalis subsp. lactis BB‐12 zaobserwowano zmniejszenie czasu trwania i liczba dobowych epizodów płaczu niemowląt, a także wydłużenie czasu snu dziecka. Nie zaobserwowano różnic w dobowej liczby stolców, natomiast istotna różnica dotyczyła konsystencji stolców [19].

Wybór probiotyku w leczeniu kolki niemowlęcej powinien być podyktowany skutecznością konkretnych szczepów probiotyków. Przytoczone powyżej badania potwierdzają skuteczność szczepów probiotyków: Lactobacillus reuteri (DSM 17 938 lub ATCC55730), Bifidobacterium animalis subsp. lactis BB‐12 [17, 18, 19].

W łagodzeniu objawów kolki niemowlęcej popularne są także herbatki ziołowe (z kopru włoskiego, mięty pieprzowej, rumianku, lukrecji). Preparaty te wykazują łagodne działanie spazmolityczne. Warto wziąć pod uwagę, iż preparaty zawierające ziele rumianku czy melisy często są składnikiem dodatkowo dosładzanych herbat ziołowych dla niemowląt, stąd powinny być stosowane z ostrożnością, gdyż mogą negatywnie wpływać na czas karmienia piersią. Nieliczne badania oceniały skuteczność preparatów ziołowych w stosunku do grupy placebo. Na podstawie tych badań zaobserwowano skrócenie czasu, a także złagodzenie objawów kolki niemowlęcej [21, 22, 23].

Jednym ze sposobów wielokierunkowego działania w przypadku wystąpienia objawów kolki niemowlęcej są preparaty zawierające probiotyki oraz preparaty ziołowe.

W jednym z badań oceniano skuteczność wystandaryzowanego wyciągu z Matricaria chamomilla L., M. officinalis L. i tyndalizowanych bakterii z gatunku Lactobacillus acidophilus (HA122) w porównaniu ze stosowaniem bakterii z gatunku Lactobacillus reuteri (DSM 17 938; Reuterin®) oraz symetykonu w leczeniu kolki niemowlęcej. Do badania włączono 180 pacjentów, których rozdzielono losowo do trzech grup 60-osobowych:

• pierwsza grupa otrzymywała Matricaria chamomilla L., Melissa officinalis L. i tyndalizowany Lactobacillus acidophilus,
• druga grupa – Lactobacillus reuteri DSM 17 938,
• trzecia – preparat symetykonu. 

Leczenie trwało 28 dni. Wyniki badania wskazują, iż podawanie M. chamomilla L., M. officinalis L. i tyndalizowanych bakterii z gatunku L. acidophilus (HA122) dwa razy na dobę znamiennie skracało czas płaczu niemowląt w 28. dniu badania w porównaniu z symetykonem. Skuteczność bakterii z gatunku L. reuteri DSM 17 938 była zbliżona do Matricaria chamomilla L., Melissa officinalis L. i tyndalizowanych bakterii Lactobacillus acidophilus [20].

Połączenie preparatów ziołowych z probiotykami wydaje się skuteczną opcją leczenia, zakładającą synergiczne działanie spazmolityczne preparatów ziołowych i probiotykoterapii [20].

Symetykon, mimo iż jest powszechnie stosowany, nie jest skuteczny w leczeniu kolki niemowlęcej. Działanie tego preparatu opiera się na zmniejszeniu napięcia powierzchniowego pęcherzyków gazu znajdujących się w jelitach. W konsekwencji ułatwia ich pękanie, wydalanie gazów, zmniejsza napięcie jelit, które może być przyczyną bólu obserwowanego w kolce jelitowej. Jednak skuteczność jego działania nie została potwierdzona w badaniach naukowych [20].

Podsumowanie

Występowanie kolki u niemowlęcia nie ma wpływu na jego rozwój i nie pozostawia żadnych następstw zdrowotnych. Z uwagi na wiele możliwych przyczyn próbuje się stosować różne opcje terapii. Niestety, do tej pory nie wiadomo, która z nich jest najbardziej skuteczna. Wymaga to dalszych, dobrze zaplanowanych badań na reprezentatywnej grupie niemowląt. Ponadto należy pamiętać, iż w wyborze proponowanych metod leczniczych powinno się wybierać te o udowodnionej skuteczności. Wspólne stanowisko w tej sprawie wśród personelu medycznego pozwalana na zdobycie zaufania rodziców i łatwiejsze zaakceptowanie przez rodzica faktu, iż prezentowane objawy nie mają podłoża organicznego.

Piśmiennictwo:

1. Benninga M.A., Faure C., Hyman P.E., Roberts J.I., Schechter N.L., Nurko S., Childhood functional gastro- intestinal disorders: neonate/toddler, „Gastroenterology” 150, 2016, 1443–1455.
2. Hyman P.E., Milla P.J., Benninga M.A., Davidson G.P., Fleisher D.F., Taminiau J., Childhood functional gastro- intestinal disorders: neonate/toddler, „Gastroenterology” 130, 2006, 1519–1526.
3. Petzoldt J., Wittchen H.U., Wittich J., Einsle F., Höfler M., Martini J., Maternal anxiety disorders predict excessive infant crying: a prospective longitudinal study, „Arch Dis Child”. 99, 2014, 800–806.
4. De Kruijff I., Veldhuis M.S., Tromp E., Vlieger A.M., Benninga M.A., Lambregtse-van den Berg M.P., Distress in fathers of babies with infant colic, „Acta Paediatr” 110(8), 2021, 2455–2461; doi: 10.1111/apa.15 873. Epub 2021 Apr 18. PMID: 33 840 149.
5. Lee C., Barr R.G., Catherine N., Wicks A., Age-related incidence of publicly reported shaken baby syndrome cases: is crying a trigger for shaking? „J Dev BehavPediatr”. 28, 2007, 288–293.
6. Howard C.R., Lanphear N., Lanphear B.P., Eberly S., Lawrence R.A., Parental responses to infant crying and colic: the effect on breastfeed ingduration, „Breastfeed Med”. 1, 2006, 146–155.
7. VandenplasY., Abkari A., Bellaiche M., Benninga M., Chouraqui J.P., Çokura F. et al., Prevalence and health outcomes of functional gastrointestinal symptoms in infants from birth to 12 months of age, „J Pediatr Gastroenterol Nutr”. 61, 2015, 531–537.
8. Zeevenhooven J., Koppen J.N., Benninga M.A., The New Rome IV Criteria for Functional Gastrointestinal Disorders in Infants and Toddlers, „Pediatric Gastroenterology, Hepatology & Nutrition” 20(1), 2017, 1; doi:10.5223/pghn.2017.20.1.1 
9. De Weerth C., Fuentes S., Puylaert P., de Vos W.M., Intestinal microbiota of infants with colic: development and specific signatures, „Pediatrics” 131(2), 2013, 550–558; doi: 10.1542/peds.2012-1449. Epub 2013 Jan 14. PMID: 23 319 531.
10. Meyer E.C., Coll C.T., Lester B.M., Boukydis C.F., McDonough S.M., Oh W., Family-based intervention improves maternal psychological well-being and feeding interaction of preterm infants, „Pediatrics” 93, 1994, 241–246.
11. Horvath A., Szajewsja H., Kolka niemowlęca, w: Socha P., Lebensztejn D., Kamińska D. (red.), Gastroenterologia dziecięca. Podręcznik do specjalizacji, Wydawnictwo Media Press, Warszawa 2016, 49–51.
12. Rurarz A., Ratajczak K., Feleszko W., Infantile colic, „Pediatr Med Rodz”. 12(4), 2016, 413–418.
13. Lucassen P.L., Assendelft W.J., Gubbels J.W. et al., Infantile colic:crying time reduction with a whey hydrolysate: a double-blind, randomized, placebo-controlled trial, „Pediatrics” 106, 2000, 1349–1354.
14. Vandenplas Y., Gutierrez-Castrellon P., Velasco-Benitez C. et al., Practical algorithms for managing common gastrointestinal symptoms in infants, „Nutrition” 29, 2013, 184–194.
15. Iacovou M., Ralston R.A., Muir J., Walker K.Z., Truby H., Dietary management of infantile colic: a systematic review, „Matern Child Health J”. 16(6), 2012, 1319–1331; doi: 10.1007/s10995-011-0842-5. PMID: 21 710 185.
16. Johnson J.M., Adams E.D., The Gastrointestinal Microbiome in Infant Colic: A Scoping Review, „MCN Am J Matern Child Nurs”. 28 Mar, 2022; doi: 10.1097/NMC.0000000000000832. Epub ahead of print. PMID: 35 352 686.
17. Dos Reis Buzzo Zermiani A.P., de Paula Soares A.L.P.P., da Silva Guedes de Moura B.L., Miguel E.R.A., Lopes L.D.G., de Carvalho Scharf Santana N., da Silva Santos T., Demarchi I.G., Teixeira J.J., Evidence of Lactobacillus reuteri to reduce colic in breastfed babies: Systematic review and meta-analysis, „Complement Ther Med”. 63, 2021, 102 781; doi: 10.1016/j.ctim.2021.102 781. Epub 2021 Oct 7. PMID: 34 627 993.
18. Sung V., D’Amico F., Cabana M. et al., Lactobacillus reuteri to Treat Infant Colic: A Meta-analysis, „Pediatrics” 141, 2018, 20 171 811.
19. Nocerino R., De Filippis F., Cecere G. et al., The therapeutic efficacy of Bifidobacterium animalis subsp. lactis BB‐12® in infant colic: A randomised, double blind, placebo‐controlled trial, „Aliment Pharmacol Ther”. 51(1), 2020, 110–120. 
20. Martinelli M., Ummarino D., Giugliano F.P.,| Sciorio E., Tortora C., Bruzzese D., De Giovanni D., Rutigliano I., Valenti S., Romano C., Campanozzi A., Miele E., Staianol A., Skuteczność standaryzowanego wyciągu z Matricaria chamomilla L., Melissa officinalis L. i tyndalizowanych bakterii z gatunku Lactobacillus acidophilus (HA122) w kolce niemowlęcej – otwarte badanie z randomizacjąi grupą kontrolną, „Neourogastroenterology and Motility” 12, 2017, 29.
21. Weizman Z., Alkrinawi S., Goldfarb D., Bitran C., Efficacy of herbal tea preparation in infantile colic, „J Pediatr”. 122(4), 1993, 650–652; doi: 10.1016/s0022-3476(05)83 557-7. PMID: 8 463 920.
22. Alexandrovich I., Rakovitskaya O., Kolmo E., Sidorova T., Shushunov S., The effect of fennel (Foeniculum vulgare) seed oil emulsion in infantile colic: a randomized, placebo-controlled study, „AlternTher Health Med”. 9(4), 2003, 58–61; PMID: 12 868 253.
23. Savino F., Cresi F., Castagno E., Silvestro L., Oggero R., A randomized double-blind placebo-controlled trial of a standardized extract of Matricaria erecutita, Foeniculum vulgare and Melissa officinalis (Coli Mil) in the treatment of breastfed colicky infants, „Phytother Res” 19(4), 2005, 335–340; doi: 10.1002/ptr.1668. PMID: 16 041 731.
24. Hill D.J., Hoskings C.S., Infantile colic and food hypersyn sentivity, „J. Pediatr. Gastroenterol. Nutr”. 30(supl.), 2000, 67–76.
25. Czerwionka-Szaflarska M., Gawryjołek J., Kolka jelitowa w praktyce pediatrycznej, „Forum Medycyny Rodzinnej” 4(6), 2010, 408–414.