Postępowanie przy kolce i ulewaniu u niemowląt

Aktualności

Płacz jest jedną z pierwotnych form komunikacji. Na wczesnym etapie rozwoju niemowlęta nie są w stanie zaspokajać swoich własnych potrzeb. Płacz jako ewolucyjnie wyselekcjonowane zachowanie łączy niemowlęta z opiekunami, którzy są dla nich głównym źródłem ochrony i zwiększają ich szanse na przeżycie [1, 2]. Ilość i wzorzec płaczu jest zależny od wieku i zmienia się w ciągu pierwszych miesięcy życia. Pomimo znacznego zróżnicowania u poszczególnych niemowląt, występuje wyraźny trend w ilości i wzorcu płaczu. Cecha ta jest opisywana jako „normalna krzywa płaczu” [3]. 

W badaniach [4], w których analizowano wzorce zachowań niemowląt, odnotowano średni dzienny czas trwania płaczu 117–133 minut w pierwszych sześciu tygodniach życia, po czym nastąpił spadek czasu płaczu do średnio 68 minut dziennie w wieku 10–12 tygodni. Płacz niemowląt ma charakter dobowy, z typowym nasileniem późnym popołudniem i wieczorem. Wzorzec wczesnego płaczu w ciągu pierwszych trzech miesięcy życia nie jest modyfikowany przez styl opieki, w przeciwieństwie do czasu płaczu w późniejszym okresie. Dlatego też płacz niemowląt w pierwszych miesiącach życia jest uważany za odzwierciedlenie fizjologicznych zmian w rozwoju neurobehawioralnym [5–6]. 
W sytuacji gdy płacz zdrowych i dobrze odżywionych niemowląt staje się bardziej uporczywy i nieutulony, często określa się go jako kolkę niemowlęcą. W opinii większości rodziców na kolkę wskazuje każdy niepokój niemowlęcia, który nie ustępuje po zaspokojeniu jego podstawowych potrzeb. Taka „kolka” występuje powszechnie, dotyczy prawie każdego niemowlęcia i bywa najlepszym wytłumaczeniem przedłużającego się płaczu. Chociaż kolka niemowlęca jest łagodnym i zwykle samoograniczającym się stanem, jest źródłem poważnego stresu dla rodziców, rodziny i personelu medycznego. Ponadto przedłużające się okresy niewyjaśnionego płaczu mają negatywny wpływ na całe otoczenie dziecka i mogą wpływać na opiekunów, nawet długo po ustaniu nadmiernego płaczu [7]. 
Przyczyny płaczu u noworodków i niemowląt są bardzo zróżnicowane. W niniejszym artykule podjęty został temat łagodnych zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego – kolki i ulewań, które uznawane są za jedną z głównych przyczyn nieutulonego płaczu. 
 

REKLAMA

R e k l a m a


Definicje

Zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego definiowane są jako grupa dolegliwości, których nie można wytłumaczyć nieprawidłowościami strukturalnymi lub biochemicznymi [8]. 
Zgodnie z najbardziej aktualną wiedzą, zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego są definiowane przez tzw. kryteria rzymskie [8]. Zostały one zaktualizowane oraz uzupełnione w 2016 r. Definiują najczęstsze zaburzenia przewodu pokarmowego o czynnościowym podłożu. W praktyce klinicznej definicje nie są stosowane rygorystycznie, często współwystępują ze sobą, ale ułatwiają kategoryzowanie i diagnozowanie jednostek chorobowych. Według czterech kryteriów rzymskich rozpoznanie zaburzeń czynnościowych można ustalić na podstawie zebranego wywiadu oraz badania przedmiotowego, zwykle bez konieczności wykonywania dodatkowych badań. 

Epidemiologia

Zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego występują u ponad połowy niemowląt [8–10]. Najczęstsze to:

  • ulewanie (41%–67%),
  • kolka niemowlęca (20%–26%),
  • zaparcie czynnościowe (10%–30%).

Wyżej wymienione dolegliwości często współwystępują w różnych zestawieniach. Wykazano, że 78% niemowląt cierpi na więcej niż jedno zaburzenie pokarmowe, 63% na co najmniej dwie dolegliwości, a 15% na trzy lub więcej [8–10].

Patogeneza

Układ pokarmowy donoszonego noworodka i niemowlęcia anatomicznie spełnia podstawowe funkcje, jednak jego dojrzałość funkcjonalna jest niepełna. Dojrzewanie przewodu pokarmowego uwarunkowane jest różnymi czynnikami, m.in. cechami wrodzonymi (indywidualnie zróżnicowane tempo dojrzewania), rodzajem porodu, sposobem żywienia, przebytymi w okresie okołoporodowym zakażeniami [9–10].
W okresie niemowlęcym żołądek powiększa się w indywidualnym tempie, w zależności od objętości oraz częstości spożywanych pokarmów. Proporcjonalnie mały żołądek i krótki przełyk niemowlęcia nie są w stanie przyjąć jednorazowo dużych objętości pokarmu [7]. Dodatkowo, oprócz anatomicznych ograniczeń wielkości przewodu pokarmowego, jego dojrzałość funkcjonalna jest niepełna. Większość enzymów trawiennych osiąga optymalne stężenie oraz aktywność dopiero w 6. miesiącu życia. Wydzielanie soku żołądkowego jest zmniejszone, a jego pH wysokie (pH 4; u dorosłych pH 2–3), co ma negatywny wpływ na trawienie białka oraz rozwój mikrobioty jelitowej. Z uwagi na obniżone wydzielanie żółci, trawienie tłuszczów jest również zaburzone, co może przyczyniać się do zaparć [11]. Okres noworodkowy i niemowlęcy to okres tworzenia i stabilizowania się mikrobioty jelitowej, jej skład i funkcjonalność zbliżoną do mikrobioty obserwowanej u dorosłych, dzieci uzyskują po 2. roku życia. Skład mikroflory jelitowej donoszonego noworodka urodzonego siłami natury i karmionego mlekiem matki, uznawany jest za najbardziej prawidłowy. Taki profil mikrobioty zapewnia odpowiedni rozwój bariery jelitowej [12]. W próbkach stolca noworodków urodzonych drogą naturalną przez zdrowe matki, stwierdza się obecność Enterobacteriaceae oraz Bifidobacterium. Natomiast u dzieci urodzonych przez cesarskie cięcie, przeważają bakterie z rodzaju Staphylococcus oraz Propionibacterium. W dzieci karmionych mlekiem modyfikowanym, przeważa beztlenowa flora jelitowa (Bacteroides, Clostridium) [12–13]. 

Kolka niemowlęca

Funkcjonuje około 20 różnych definicji kolki niemowlęcej, w większości opierających się na kryteriach Wessela lub kryteriach rzymskich. 
Kryteria Wessela [14], znane również jako „reguła trójki”, definiują kolkę jako napad drażliwości, marudzenia lub płaczu trwających ≥ trzy godziny dziennie przez ≥ trzy dni w tygodniu, w dowolnym tygodniu, u zdrowego dziecka w wieku od dwóch tygodni do czterech miesięcy. Ponadto wymaganym kryterium jest to, aby u niemowląt z ciężką kolką, napady pojawiały się przez > trzy tygodnie. Pomiar czasu trwania płaczu może być jednak wyzwaniem w warunkach domowych i klinicznych. 
Przestarzałe kryteria Wessela uznano za zbyt arbitralne, zależne od kultury i niepraktyczne w stosowaniu, obecnie nie zaleca się ich stosowania.
Kryteria rzymskie IV rozróżniają definicję kolki niemowlęcej oraz najczęstszych dolegliwości czynnościowych przewodu pokarmowego.
Aktualne kryteria rozpoznania kolki niemowlęcej (muszą zostać spełnione wszystkie kryteria) [8]:

  • nawracające i przedłużone okresy nieutulonego płaczu, niepokoju, grymaszenia rozpoczynające się i kończące bez uchwytnej przyczyny, 
  • dziecko prawidłowo się rozwija, nie ma gorączki i innych chorób, przyrosty masy ciała są prawidłowe,
  • objawy pojawiają się w pierwszym miesiącu życia i ustępują do 5. miesiąca życia.

Rozpoznanie kolki niemowlęcej można ustalić na podstawie zebranego wywiadu oraz badania przedmiotowego, zwykle bez konieczności wykonywania dodatkowych badań.
W przypadku obecności objawów alarmowych, należy myśleć o innych przyczynach niepokoju niż zwykła kolka jelitowa. Tak zwane czerwone flagi w kolce jelitowej [8–10] to: wymioty, krwawienie z przewodu pokarmowego, objawy atopii, nieprawidłowe przyrosty masy ciała lub ich brak, intensywne wzdęcia, powiększenie obwodu brzucha, częste regurgitacje, biegunki/zaparcia, bardzo duży niepokój rodziców.
Mimo ponad 40 lat badań, nie udało się ustalić przyczyny kolki niemowlęcej. Uważa się, że do jej wystąpienia mogą się przyczyniać [8–10]:

  • niedojrzałość przewodu pokarmowego,
  • nieprawidłowa technika karmienia,
  • nietolerancja pokarmowa,
  • nadmierne wytwarzanie gazów jelitowych,
  • zaburzenie relacji matka – dziecko [15],
  • przemijający niedobór laktazy,
  • zaburzenia mikroflory przewodu pokarmowego,
  • palenie papierosów w otoczeniu dziecka.

Zgodnie z aktualnym stanem wiedzy, żaden lek ani sposób postępowania nie likwiduje kolki. Celem wszelkich podejmowanych działań jest jedynie zmniejszenie jej nasilenia. Poza tym, pośród wielu popularnych i dostępnych metod oraz leków „na kolkę”, tylko nieliczne są skuteczne.
Zgodnie z aktualnymi zaleceniami [8, 16–17]:

  • Należy kontynuować karmienie piersią – mleko matki jest najlepszym pokarmem dla niemowląt; zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego nie są powodem do przerwania karmienia piersią.
  • Diety eliminacyjne stosowane przez matkę nie mają uzasadnienia naukowego – matka karmiąca powinna odżywiać się zdrowo i różnorodnie, bez ograniczania poszczególnych składników odżywczych. W przypadku podejrzenia, że zaburzenia czynnościowe są objawami alergii dziecka na białka mleka krowiego, można na próbę zalecić matce stosowanie przez 2–4 tygodnie diety bezmlecznej. Jeśli postępowanie to nie przyniesie efektu, matka powinna ponownie wrócić do spożywania mleka i jego przetworów [16]. Wprowadzanie diety powinno się odbywać pod nadzorem lekarza. 
  • U niemowląt karmionych mieszanką modyfikowaną, korzystne może się okazać próbne (na 2–4 tygodnie) zastosowanie diety bezmlecznej (hydrolizat o częściowym lub znacznym stopniu hydrolizy białka) [16].
  • W przypadku podejrzenia względnego niedoboru laktazy (wzdęcie brzucha, pieniste, strzelające stolce) należy rozważyć zastosowanie mleka modyfikowanego o obniżonej zawartości laktozy lub bez laktozy [17]. Wyeliminowanie laktozy z diety matki karmiącej piersią, nie ma wpływu na zawartość laktozy w mleku matki oraz nie ma żadnego uzasadnienia naukowego.
  • W aptekach jest dostępnych wiele suplementów diety, w tym liczne preparaty probio tyków, które nie są skuteczne w leczeniu kolki lub ich skuteczności nigdy nie oceniono. Należy szczególnie uważnie wybierać odpowiedni preparat, kierując się badaniami naukowymi. Istnieją dowody na to, że suplementacja probiotyku Lactobacillus reuteri DSM 17 938 podawanego w niemowlętom z kolką jelitową może przynieść korzystne efekty w zmniejszeniu jej nasilenia [18]. Istnieją dane wskazujące na to, że mieszanina probiotyków (dostępny w naszym kraju Vivomixx) jest bezpieczna i skuteczna w zwalczaniu kolki u niemowląt karmionych piersią [19]. 
  • Wszelkie interwencje żywieniowe powinny odbywać się pod kontrolą lekarza. 
  • Skuteczne mogą być powszechnie stosowane zabiegi, takie jak delikatny masaż brzuszka lub pleców, łagodne kołysanie, przyłożenie ciepłej pieluszki na brzuszek. Optymalna temperatura otoczenia dla niemowlęcia to 20–21 °C. Dziecko nie może mieć kontaktu z dymem z papierosów. Należy ograniczyć nadmierną ilość bodźców z otoczenia (światło, hałas, goście). Ważnym elementem jest komfort i spokój opiekunów [20–21]. 

W celu usunięcia nadmiaru gazów jelitowych nie należy stosować działań mechanicznych w obrębie zwieraczy odbytu. Działania te (czopki, termometry, katetery rektalne) mogą uszkodzić zarówno mięśnie, jak i śluzówkę odbytu oraz przyczynić się do trudności z wypróżnianiem w przyszłości. Należy zastosować odpowiednią terapię behawioralną – układanie na brzuszku, ciepłe okłady na brzuch, noszenie dziecka w pozycji „na leniwca”.

Należy podkreślić, że występowanie kolki u niemowlęcia nie ma wpływu na jego rozwój i nie pozostawia żadnych następstw zdrowotnych [22]. Pochopne i nieodpowiednie próby leczenia kolki mogą przynieść dziecku więcej szkody niż pożytku. Należą do nich: zbyt częste zmienianie mleka modyfikowanego, niepotrzebne stosowanie leków o nieudowodnionej skuteczności oraz nadmierny stres rodziców, który pogarsza relacje w rodzinie.

Ulewanie

Ulewanie, inaczej regurgitacja, czyli cofanie się do jamy ustnej lub wylewanie na zewnątrz niewielkich ilości pokarmu połykanego przez dziecko podczas karmienia lub po jego zakończeniu. Przemieszczanie się treści żołądkowej następuje pod niskim ciśnieniem i bez wysiłku ze strony dziecka. Jest to problem występujący głównie u noworodków i młodszych niemowląt. Ulewanie ustępuje wraz z wiekiem i w momencie ukończenia 1. roku życia objawy zanikają u 90% dzieci [8]. Należy zróżnicować regurgitacje oraz wymioty, które są skoordynowaną reakcją autonomiczną i motoryczną powodującą forsowne wydalenie treści żołądkowej przez usta.
Ulewanie jest najczęściej spowodowane refluksem żołądkowo-przełykowym. Refluks żołądkowo-przełykowy jest to przemieszczanie się treści żołądkowej wstecznie do przełyku. Wynika to z niedojrzałości przewodu pokarmowego związanej z obniżonym napięciem zwieracza dolnego przełyku oraz przepony. Dodatkowo ulewaniu sprzyja krótszy i szerszy niż u starszych dzieci przełyk, spożywanie dużej objętości płynnego pokarmu, połykanie powietrza podczas spania i przebywanie w pozycji leżącej [9–10]. Regurgitacje występują u około połowy niemowląt i są zwykle zjawiskiem fizjologicznym. Mimo że ulewania mogą być oznaką wielu schorzeń, to jeśli dziecko nie ma innych objawów sugerujących chorobę oraz prawidłowo się rozwija i przybiera na masie, nie ma powodów do niepokoju.
Według IV kryteriów rzymskich z 2016 r., aby rozpoznać u dziecka ulewanie, zdrowe niemowlę w wieku od 3. tygodnia do końca 12. miesiąca życia, musi spełnić oba poniższe kryteria:

  • co najmniej dwie regurgitacje w ciągu 24 godzin przez trzy tygodnie lub dłużej,
  • brak odruchów wymiotnych, wymiotów treścią krwistą (fusowatych), aspiracji, bezdechu, upośledzenia wzrastania, trudności w karmieniu lub połykaniu, nieprawidłowej pozycji ciała.

Objawy alarmowe sugerujące chorobową przyczynę ulewania [8]:

  • wymioty z zawartością żółci, krwi, 
  • wymioty chlustające, pod dużym ciśnieniem,
  • początek wymiotów > 6. miesiącu życia,
  • zachłystywanie się,
  • zahamowania przyrostu masy ciała i wzrostu,
  • biegunka/zaparcie,
  • gorączka,
  • apatia, niepokój dziecka,
  • tkliwość lub wzdęcie brzucha,
  • odginanie się do tyłu,
  • objawy oddechowe: kaszel, świszczący oddech, bezdechy.

Zalecenia w przypadku ulewań [8–10; 23]:

  • Nie zaleca się przerywania karmienia piersią.
  • Należy rozważyć konsultację doradcy laktacyjnego, aby skorygować ewentualne nieprawidłowości przy karmieniu piersią (zła technika karmienia).
  • Można zmienić częstość karmień, a także zmniejszyć objętość posiłków. Jeśli posiłki są zbyt obfite w stosunku do masy ciała, należy zredukować ich objętość, ale trzeba podawać je częściej, tak aby zapewniały prawidłową całodobową podaż pokarmu.
  • Należy rozważyć zagęszczanie pokarmu – takie postępowanie zmniejsza zarówno częstotliwość, jak i objętość ulewań i niekiedy poprawia także przyrosty masy ciała. W przypadku karmienia mieszanką sztuczną, można zaproponować karmienie gotowymi preparatami z zagęstnikiem – tzw. mleko AR (optymalnym rozwiązaniem ze względu na liczbę przeprowadzonych badań jest mączka z chlebowca świętojańskiego lub skrobi ziemniaczanej). Substancje zagęszczające pokarm nie zmniejszają narażenia przełyku na kwas solny, ale powodują zmniejszenie częstości ulewań. 
  • W przypadku podejrzenia, że ulewanie i niepokój są objawami alergii dziecka na białka mleka krowiego, można na próbę zalecić matce stosowanie przez 2–4 tygodnie diety bezmlecznej. U dzieci karmionych sztucznie zaleca się próbę zastosowania przez okres 2–4 tygodni hydrolizatu o znacznym stopniu hydrolizy białka.
  • U ogromnej większości dzieci ulewających nie ma wskazań do leczenia farmakologicznego. Obecnie dla dotkniętych refluksem żołądkowo-przełykowym pacjentów pediatrycznych dostępne są jedynie leki zmniejszające kwaśność soku żołądkowego. Leki należy zawsze podawać pod nadzorem lekarza, po rozważeniu wszystkich korzyści i działań niepożądanych takiej interwencji.

Na ogół ulewania ustępują samoistnie wraz ze wzrastaniem dziecka, dojrzewaniem „bariery antyrefluksowej” i wzrostem napięcia dolnego zwieracza przełyku oraz przyjęciem przez dziecko pozycji pionowej przez większą część dnia. Najczęściej problem ulewań zanika pomiędzy 6. a 12. miesiącem życia.
W przypadku tzw. radosnych ulewaczy (happy spitters), czyli dzieci, które ulewają znaczną ilością pokarmu i niemal po każdym posiłku, u których ulewanie nie wpływa na apetyt i przyrosty masy ciała oraz nie towarzyszą im objawy alarmowe – leczenie nie jest konieczne. Należy uspokoić rodziców niemowlęcia oraz wyjaśnić fizjologiczny i przejściowy charakter tego zjawiska [10].

Konsekwencje zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego.

W licznych badaniach [24–26] wykazano, że występowanie czynnościowych zaburzeń przewodu pokarmowego jest związane z licznymi skutkami zdrowotnymi oraz społecznymi, m.in.: 

  • mniejszymi przyrostami masy ciała niemowląt,
  • krótszym okresem karmienia piersią,
  • wczesnym dokarmianiem dziecka mieszanką modyfikowaną,
  • poszukiwaniem przyczyny i bezzasadnym narażaniu dziecka na procedury medyczne,
  • częstszym stosowaniem dodatkowych leków, diet eliminacyjnych,
  • obniżoną jakością życia rodziny,
  • niepewnością rodzicielską, niepokojem, długotrwałym stresem,
  • większym ryzykiem depresji poporodowej u matek, 
  • zaburzeniem tworzenia więzi rodziców z niemowlęciem.

Pracownicy ochrony zdrowia, mający kontakt z niemowlętami i ich rodzicami, powinni objąć takie rodziny szczególnym wsparciem merytorycznym oraz emocjonalnym. Ważnym zadaniem jest uspokojenie rodziców oraz wyjaśnienie im, że dolegliwości te mają charakter przejściowy oraz że istnieją skuteczne sposoby łagodzenia objawów. Brak adekwatnej reakcji oraz wsparcia ze strony profesjonalistów wiążą się z narastającym stresem, a także z naciskami wywieranymi na lekarzy przez opiekunów domagających się pogłębionej, niepotrzebnej diagnostyki i leczenia. Bezpodstawna farmakoterapia nie jest obojętna dla zdrowia dziecka [21].
Ważnym aspektem są również koszty terapii niemowlęcych zaburzeń czynnościowych przewodu pokarmowego [27–28]. Wykazano, że w Wielkiej Brytanii koszty obejmujące wizyty lekarskie oraz zakup leków wynosiły łącznie ponad 72 mln funtów rocznie. W Stanach Zjednoczonych samo ulewanie stanowi przyczynę ponad miliona wizyt lekarskich. W krajach Europy Zachodniej (Francja, Hiszpania), ponad 25% wizyt lekarskich związanych jest z kolką. 
Zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego u niemowląt uznawane są za błahe i przejściowe dolegliwości. Niestety wykazano, że dolegliwości czynnościowe w okresie niemowlęcym zwiększają ryzyko zaburzeń czynnościowych w późniejszych okresach życia [22]:
kolka niemowlęca – może być powiązana z pojawieniem się w późniejszych latach: problemów ze strony układu pokarmowego, atopii, migreny, zaburzeń poznawczych i behawioralnych;
ulewanie – u niemowląt, u których dolegliwość występuje jeszcze w 2. roku życia, ryzyko pojawienia się refluksu żołądkowo-przełykowego w 9. roku życia jest dużo większe.

Podsumowanie

Łagodne zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego są bardzo częstymi dolegliwościami w populacji najmłodszych dzieci. Powszechność tych zaburzeń oraz obecność wielu mitów dotyczących postępowania, skłania do ciągłej edukacji w tym obszarze oraz nabywania wiedzy zgodnej z aktualnymi wytycznymi. Zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego u niemowląt wywołują u ich rodziców frustrację i długotrwały stres. Dlatego zarówno niemowlęta doświadczające problemów pokarmowych, jak i ich opiekunowie powinni zostać objęci kompleksową opieką położnej oraz lekarza pediatry. Współpraca z pacjentami oraz właściwa komunikacja mogą przynieść wymierne efekty zdrowotne oraz społeczne.

Bibliografia

  1. Zeifman D.M. An ethological analysis of human infant crying: answering Tinbergen’s four questions. Dev. Psychobiol. 2001;39:265–85,
  2. deVries M.W. Temperament and infant mortality among the Masai of East Africa. Am. J. Psychiatry 1984;141:1189–1194,
  3. St James-Roberts I., Halil T. Infant crying patterns in the first year: normal community and clinical findings. J. Child Psychol. Psychiatry 1981;32:951–968,
  4. Wolke D., Bilgin A., Samara M. Systematic review and meta-analysis: fussing and crying durations and prevalence of colic in infants. J. Pediatr. 2017;185:55–61.e4,
  5. Brazelton T.B. Crying in infancy. Pediatrics 1962;29:579–588,
  6. Barr R. The normal crying curve: what do we really know? Dev.Med.Child Neurol. 1990;32:356–62,
  7. Benninga M.A., Nurko S., Faure C, et al. Childhood functional gastrointestinal disorders: neonate/toddler. Gastroenterology 2016;150:1443-55,
  8. Kwiecień J., Kryteria Rzymskie IV – aktualne wytyczne rozpoznawania i leczenia czynnościowych zaburzeń przewodu pokarmowego u dzieci. Stand.Med. Pediatria 2016;13: 597-605,
  9. Horvath A., Dziechciarz P., Wybrane zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego w: red. Szajewska H, Horvath A., Żywienie i leczenie żywieniowe dzieci i młodzieży, Medycyna Praktyczna, Kraków, 2017,
  10. Banaszkiewicz A., Dziekiewicz M., Problemy gastroenterologiczne niemowląt w: red. Nehring-Gugulska M., Żukowska-Rubik M., Pietkiewicz A., Karmienie piersią w teorii i praktyce, Medycyna Praktyczna, Kraków 2017,
  11. Kawalec W., Grenda R., Kulus M. Pediatria, tom I i II. PZWL. Wydanie: II zmienione i uaktualnione, 2018.
  12. Królak-Olejnik B. Dysbioza przewodu pokarmowego noworodków urodzonych drogą cięcia cesarskiego. Opieka okołoporodowa 2020;10:
  13. Tamburini S., Shen N., Wu H.C. et al. The microbiome in early life: implications for health outcomes. Nat Med 2016;22(7):713-22,
  14. Wessel M.A., Cobb J.C., Jackson E.B., et al. Paroxysmal fussing in infancy, sometimes called colic. Pediatrics 1954;14:421–435,
  15. Akman I., Kusçu K., Ozdemir N. et al. Mothers’ postpartum psychological adjustment and infantile colic. Arch Dis Child 2006;91:417-419,
  16. Vandenplas Y., Benninga M., Broekaert I. et al. Functional gastro-intestinal disorder algorithms focus on early recognition, parental reassurance and nutritional strategies. Acta Paediatr 2016;105:244-52,
  17. Vandenplas Y., Alarcon P., Alliet P. et al. Algorithms for managing infant constipation, colic, regurgitation and cow’s milk allergy in formula-fed infants. Acta Paediatr 2015;104(5): 449-57,
  18. Sung V., D’Amico F., Cabana M.D. et al. Lactobacillus reuteri to treat infant colic: a meta-analysis. Pediatrics 2018;141:pii:e20171811,
  19.  Baldassarre M.E., Di Mauro A., Tafuri S. et al. Effectiveness and safety of a probiotic-mixture for the treatment of infantile colic: a double-blind, randomized, placebo-controlled clinical trial with fecal real-time PCR and NMR-based metabolomics analysis. Nutrients 2018;10(2):195,
  20. Howard C.R., Lanphear N., Lanphear B.P. et al. Parental responses to infant crying and colic: the effect on breastfeeding duration. Breastfeed Med 2006;1:146-55,
  21.  Salvatore S., Abkari A., Cai W., et al. Review shows that parental reassurance and nutritional advice help to optimize the management of functional gastrointestinal disorders in infants. Acta Paediatr 2018;107(9):1512-1520,
  22. Indrio F., Di Mauro A., Riezzo G. et al. Infantile colic, regurgitation, and constipation: an early traumatic insult in the development of functional gastrointestinal disorders in children? Eur J Pediatr 2015;174(6):841-2
  23. Salvatore S. The Management of Infant Regurgitation. In: Gastroesophageal Reflux in Children. Springer, Cham, 2017. p. 269-288.
  24. Bellaïche M., Oozeer R., Gerardi-Temporel G., et al. Multiple functional gastrointestinal disorders are frequent in formula-fed infants and decrease their quality of life. Acta Paediatr 2018;107:1276-82,
  25. Vik T., Grote V., Escribano J., et al. Infantile colic, prolonged crying and maternal postnatal depression. Acta Paediatr 2009;98:1344-8,
  26. Akman I., Kusçu K., Ozdemir N., et al. Mothers’ postpartum psychological adjustment and infantile colic. Arch Dis Child 2006;91:417-9.
  27. IFFGD Publication #845 by Paul E. Hyman, MD, Louisiana State University and Children’s Hospital New Orleans, LA and Susan R. Orenstein, MD, University of Pittsburgh, PA,
  28. Stagnara J., Blanc J.P., Danjou G., et al. Clinical data on the diagnosis of colic in infants. Survey in 2,773 infants aged 15-119 days. Groupment des pédiatres de la région de Lyon (GPRL), le Groupment lyonnais de recherche en pédiatrie ambulatoire (GLYRPA), l’association des pédiatres de la région stéphanoise (APRS) et la Formation pédiatrique grenobloise (FPG). Arch Pediatr 1997;4(10):959-66.

Przypisy