Niedojrzałość budowy skóry dotyczy niedoskonałości jej anatomii: warstwa rogowa i ziarnista naskórka są cienkie (nawet do 30% cieńsze w stosunku do naskórka osoby dorosłej), a gruczoły potowe i łojowe dopiero w trakcie kształtowania. Skóra jest największym narządem w ciele człowieka i odpowiada za pełnienie wielu funkcji. Z powodu odmienności w jej budowie możemy obserwować u noworodka zjawiska takie jak:
REKLAMA
- nieszczelna bariera hydrolipidowa – zwiększone ryzyko podrażnień i zakażeń skóry;
- niedojrzała termoregulacja oraz niekontrolowana utrata wody przez parowanie – łatwość przegrzania lub wyziębienia dziecka, większe ryzyko urazów termicznych;
- zwiększone wchłanianie przez skórę substancji– zwiększone ryzyko przenikania substancji chemicznych, także toksycznych, przez nawet pozornie zdrową skórę;
- większa wrażliwość na promieniowanie słoneczne – wysokie ryzyko poparzeń słonecznych, w przyszłości skutkujące zwiększonym ryzykiem nowotworów skóry.
Noworodek rodzi się pokryty mazią płodową – substancją składającą się z wydzieliny gruczołów łojowych, resztek lanugo i złuszczonych komórek naskórka. Składnikami mazi płodowej są m.in. cholesterol, laktyferyna, lizozym, antyoksydanty. Maź płodowa pełni funkcję ochronną, zabezpiecza skórę przed wzmożoną utratą wody i wpływem czynników zewnętrznych, ma działanie antyoksydacyjne, regeneracyjne oraz przeciwbakteryjne. Pierwsza kąpiel noworodka powinna odbyć się najlepiej z użyciem jedynie wody, po uzyskaniu przez noworodka stabilizacji cieplnej i krążeniowo-oddechowej, w czasie zależnym od sytuacji medycznej dziecka:
- bezpośrednio po porodzie, gdy matka dziecka jest nosicielką wirusów: HIV, WZW typu C;
- sześć godzin po porodzie, gdy dziecko jest ubrudzone krwią lub smółką;
- po co najmniej 24 godzinach od porodu w pozostałych przypadkach.
Ze względu na liczne pozytywne aspekty utrzymania mazi płodowej na skórze noworodka, nie jest wskazane całkowite jej usuwanie podczas pierwszej kąpieli. Zachowanie mazi płodowej jako naturalnej bariery ochronnej może polepszyć ogólnie pojęty dobrostan dziecka.
Kąpiele w ciągu pierwszych kilku miesięcy życia nie powinny odbywać się codziennie, ale co 2–3 dzień. Kąpiel powinna się odbywać w temperaturze do 37 st. C i trwać nie dłużej niż 10 minut – cieplejsza woda i dłuższy czas kąpieli zwiększają ryzyko maceracji naskórka, a w następstwie jego uszkodzenia. Codzienna toaleta skóry powinna dotyczyć jedynie twarzy i dłoni, okolicy okołopieluszkowej, a także miejsc, które się zwyczajnie zabrudziły.
Należy unikach gąbek do mycia oraz mat do wanienki z gąbki lub pianki – trudno jest utrzymywać te akcesoria w czystości, a wilgoć jaka w nich pozostaje powoduje szybkie namnażanie się w nich drożdżaków i drobnoustrojów potencjalnie chorobotwórczych. Jeżeli rodzic potrzebuje tego typu pomocy do kąpieli, warto mu zasugerować takie akcesoria, które można prać w pralce lub zmywarce, aby zachować ich higienę.
Odrębność anatomiczna skóry noworodka wymaga, aby pielęgnacja kosmetykami chroniła ją przed podrażnieniami i działaniem atmosferycznych oraz mechanicznych czynników uszkadzających.
Należy zwracać szczególną uwagę na skład kosmetyków dla małych dzieci. Właściwości niedojrzałej skóry, które sprawiają, że wchłanianie substancji w nich zawartych jest wielokrotnie wyższe niż w przypadku dorosłych, oraz to, że kosmetyki nie są objęte obowiązkiem ograniczeń dotyczących dawkowania, może doprowadzić do toksycznego zatrucia organizmu dziecka.
Kosmetyki do pielęgnacji ciała noworodka powinny mieć jak najuboższy skład. Im więcej składników, tym większe ryzyko nieprawidłowej reakcji skórnej ze strony dziecka. Należy szczególnie unikać detergentów SLS, SLES, glikolów polietylenowych PEG i polipropylenowych PPG. Najczęściej uczulającymi składnikami kosmetyków są substancje zapachowe i konserwanty. W publikacjach opisano[1] także alergię wywołaną przez kokamidopropylobetainę, p-fenylenodiaminę, antyoksydanty, emolienty, filtry UV, związki powierzchniowo czynne, trietanoloaminę, emulgatory, olejki, wyciągi i inne składniki pochodzenia roślinnego, pigmenty. Substancjami, które dostępne są w wielu preparatach, ale nie powinno się ich stosować na skórę dziecka to kwas borowy, salicylowy, związki jodu, fenolu, mocznik i alkohole (etylowy, metylowy i izopropylowy). W literaturze opisywane są przypadki podrażnienia, poparzenia i zatrucia, także neurotoksycznego. Europejska Dyrektywa Kosmetyczna 76/768/EWG nakłada ograniczenie na kwas borowy i salicylowy – nie mogą być składnikami kosmetyków dla dzieci w wieku poniżej trzech lat.
Niestosowanie się do zaleceń w wyborze kosmetyków dla noworodków i niemowląt może skutkować zniszczeniem płaszcza lipidowego skóry, nadmiernym przesuszaniem się, reakcjami alergicznymi z AZS włącznie, zniszczeniem naturalnej flory fizjologicznej skóry, zmianami pH.
Badania pokazują, że odsetek dodatnich testów kontaktowych u dzieci do drugiego roku życia wynosi już 60%, a liczba przypadków kontaktowego alergicznego zapalenia skóry wynosi 20% populacji dzieci i systematycznie rośnie.
Na specjalną uwagę zasługuje pielęgnacja okolicy pieluszkowej. Miejsce to jest stale narażone na tarcie, wilgoć, podwyższoną temperaturę, a także wpływ składników kału i moczu (amoniaku, ureazy i enzymów zawartych w kale – proteazy i lipazy). Do podrażnień dochodzi często w reakcji skóry dziecka na składniki pieluch jednorazowych, które potrafią silnie alergizować dziecko. Warunki panujące pod pieluchą powodują częstsze uszkodzenia, co zwiększa przepuszczalność bariery skórnej dla substancji zawartych w preparatach pielęgnacyjnych. Niewłaściwie dobrane preparaty po przeniknięciu tą drogą do krwiobiegu noworodka mogą doprowadzić nawet do uogólnionych objawów zatrucia. Powszechnie stosowany kwas borowy był w latach 50. i 60. XX wieku przyczyną zgonu 37 dzieci, w tym 23 noworodków, co doprowadziło do wycofania związków boru z kremów pielęgnacyjnych dla dzieci.
Prawidłowa pielęgnacja okolicy krocza dziecka to przede wszystkim działania profilaktyczne, mające na celu zapobieganie uszkodzeniom naskórka i odparzeniom. Zasadą powinna być zmiana pieluchy nie rzadziej niż co 3–4 godziny nawet gdy nie jest pełna, a pośladki dziecka najlepiej jest każdorazowo obmywać czystą wodą i dokładnie osuszać jednorazowymi ręcznikami (dotykając nimi skórę bez pocierania). Dobrą praktyką jest wietrzenie pośladków dziecka co najmniej trzy razy dziennie po 10 minut. Należy uczulać rodziców i opiekunów na to, jakie maści i kremy powinni stosować, a jakich lepiej unikać. Najlepsze do zabezpieczenia okolicy pieluszkowej są maści natłuszczające zawierające lanolinę, białą wazelinę, deksapantenol, alantoinę, witaminy A, D, E i F. Popularne preparaty gojące z tlenkiem cynku powinny być stosowane jedynie doraźnie zgodnie ze wskazaniami – w przypadku pojawienia się uszkodzeń skóry, nałożona warstwa maści powinna być cienka, a czas ekspozycji na preparat możliwie jak najkrótszy.
Warto zwrócić rodzicom uwagę na ilość nakładanego preparatu – nadmiar kremów nie poprawia stanu skóry, a odkłada się w pieluszce zmniejszając jej chłonność. Należy też przypomnieć, że kremów i zasypek nie stosuje się u dziecka jednocześnie – pudry pod wpływem wilgoci zbrylają się i powodują odparzenia.
Stany przejściowe noworodka i reakcje skóry, jakie fizjologicznie pojawiają się w okresie noworodkowym sprawiają, że pielęgnacja skóry dziecka w pierwszym okresie jego życia jest dla rodzica nie lada wyzwaniem. Do najczęstszych stanów przejściowych skóry możemy zaliczyć rumień toksyczno-alergiczny, rozrost gruczołów łojowych, trądzik noworodków oraz potówki. Ponieważ rodzice nie mają odpowiedniego doświadczenia, by samodzielnie różnicować i pielęgnować te stany skóry, powinni mieć wsparcie w pediatrze lub położnej środowiskowej, która właściwie to oceni i zaleci konkretne postępowanie.
Rumień toksyczno-alergiczny jest zmianą pojawiającą się w ciągu pierwszych 48 godzin życia dziecka, wizualnie to plamy rumieniowe, grudki obrzękowe, krosty lub bąble pokrzywkowe. Pojawiają się wyłącznie na skórze ciała (z wyłączeniem dłoni), nie dotyczą błon śluzowych. Poza zmianami na skórze nie pojawiają się żadne inne objawy patologiczne. Nie jest do końca znana etiologia tego zjawiska. Rumień zanika samodzielnie bez konieczności stosowania żadnych preparatów.
Liczne biało-żółte grudki, bez zaczerwienienia, zlokalizowane na nosie, policzkach i górnej wardze to przerost gruczołów łojowych. To łagodne zmiany będące odpowiedzią na matczyne androgeny, także niewymagające specjalnego traktowania, które złuszczają się po kilku miesiącach. Zazwyczaj nie pojawiają się u dzieci urodzonych przedwcześnie.
Potówki to zmiany skórne będące odpowiedzią na wysoką temperaturę otoczenia i pocenie się pod okluzją. Pojawiają się w miejscach, gdzie gruczoły łojowe nie mają ujścia. Najczęściej mają postać białych grudek o średnicy 1–2 mm, potrafią pojawiać się w różnych miejscach: w zgięciach stawów, na szyi, w okolicy pieluszkowej i na plecach. Postępowanie zależy od stopnia nasilenia zjawiska.
Profilaktyka powstawania potówek polega na zapobieganiu przegrzewania dziecka przez odpowiednie do pogody ubieranie go w przewiewne ubranka uszyte z naturalnych tkanin. Do pielęgnacji skóry należy używać jedynie delikatnych preparatów niezatykających ujść gruczołów potowych.
U co piątego noworodka ma szansę rozwinąć się trądzik noworodkowy. Głównym powodem tego stanu jest wpływ androgenów matki na ciało dziecka. Zmiany zaskórnikowe zamknięte (białe) lub otwarte (czarne), krosty i torbiele pojawiają się na twarzy , głównie na policzkach i czole. Pojawiają się czasem kilka dni po urodzeniu, a ustępują po kilku, kilkunastu tygodniach. Nie ma potrzeby leczenia ich, chyba że ich natężenie jest bardzo duże, wtedy zgodnie ze zleceniem można zastosować preparaty z cynkiem lub łagodne środki przeciwtrądzikowe.
Skóra małego dziecka, ze względu na swoją budowę, jest wyjątkowo wrażliwa na działanie promieni słonecznych. Stosownym zaleceniem wydaje się niewystawianie dziecka na bezpośrednie działanie słońca, chociaż w praktyce latem może to się okazać dość trudne. Tymczasem już rumień powstały na skórze dziecka pod wpływem słońca może w wieku dorosłym dać początek nowotworom skóry. Przy każdorazowym kontakcie ze słońcem należy stosować na skórę dziecka kremy z filtrami UVA i UVB. Większość badań potwierdza bezpieczeństwo stosowania kremów z filtrami mineralnymi – tlenkiem cynku i dwutlenkiem tytanu.
U dzieci co najmniej 6-miesięcznych dopuszcza się stosowanie filtrów chemicznych o ochronie co najmniej 30 SPF. Dobrze jest rozważyć rodzaj stosowanych filtrów szczególnie o młodszych dzieci. Literatura podaje przypadki kontaktowego zapalenia skóry, fototoksycznego i fotoalergicznego zapalenia skóry, za które odpowiedzialne są filtry chemiczne, a w szczególności dibenzoilometan.
Pielęgnacja skóry dziecka przekłada się na dbałość o cały jego dobrostan. Aby pielęgnacja skóry dziecka była prawidłowa, warto uczulać rodziców na to, by stosowali się do podstawowych zasad:
- dziecko powinno być ubierane w luźne ubranka uszyte z naturalnych, przewiewnych tkanin, pościel i kocyki także nie powinny być wykonane z tkanin sztucznych.
- temperatura w pomieszczeniach, w których znajduje się noworodek powinna być nie wyższa niż 22 st. C.
- preparaty do pielęgnacji powinny być delikatne, dobrane do potrzeb dziecka, zgodnie z zasadami dotyczącymi stosowania kosmetyków u dziecka.
- kąpiele należy wykonywać co 2–3 dni, codziennie przemywać okolice brudzące się.
Bibliografia
Magdalena Czarnecka-Operacz, Anna Sadowska-Przytocka – „Klasyczne zmiany skórne u noworodków jako trudny problem w codziennej praktyce klinicznej”, Pediatria po dyplomie, 01, 2017.
Piotr Brzeziński – „Dermatologia okresu noworodkowego – choroby skóry niewymagające leczenia” – Przegląd Lekarski 9, 66, 2009, s. 535–537.
Monika Salamończyk, Anna Łozińska-Czerniak – „Czynności higieniczne wykonywane u noworodka” – Neonatologia – Praktyczne umiejętności w opiece nad noworodkiem Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015, s. 75–94.
Małgorzata Aniszewska – „Dziecko matki zakażonej wirusem C zapalenia wątroby” – Przewodnik Lekarza 3, 4, 2001, s. 74–76.
Ewa Kamińska – „Bezpieczeństwo stosowania kosmetyków dla niemowląt i dzieci” – Medycyna wieku rozwojowego 10, 2, 2011.
Magdalena Łosik – „Pieluszkowe zapalenie skóry i inne odparzenia u niemowląt” – Postępu neonatologii 24 (2), 2018, s. 103–106.
Magdalena Czarnecka-Operacz, Dorota Jenerowicz – „Pielęgnacja skóry, kąpiele i ogólna higiena” – Pierwsze dwa lata życia dziecka – przewodnik dla rodziców. Medycyna praktyczna, 2008, s. 56–66.
