Edukacja wakcynologiczna

Szczepienia są ważnym działaniem profilaktycznym, który zapobiega chorobom zakaźnym, przez co także wielu powikłaniom tych chorób, także śmiertelnym. Dzięki nim wyeliminowana została ospa czarna, a wiele innych chorób, o niegdyś poważnych konsekwencjach, dziś pojawia się w populacji bardzo rzadko. Inwestycja w szczepienia generuje ogromne oszczędności z tytułu świadczeń socjalno-zdrowotnych, a koszty takie miałyby miejsce, gdyby choroby zakaźne miały szansę się szerzyć. Należy także wspomnieć o tym, że szczepienia pośrednio podnoszą jakość życia populacji dzięki zapobieganiu kalectwu i wykluczeniu społecznemu z powodu choroby zakaźnej i jej następstw. Można powiedzieć, że szczepienia padły ofiarą swojego sukcesu, ponieważ kolejne pokolenia nie pamiętając już chorób i ich skutków coraz częściej decydują się na nieszczepienie swoich dzieci.
Szczepienia w Polsce są regulowane dzięki ustawie z 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. ustawa ta nakłada na rodziców/opiekunów dziecka obowiązek realizacji szczepień wchodzących w skład Programu Szczepień Obowiązkowych. Szczepienia te, oraz przeprowadzone wcześniej kwalifikujące badanie lekarskie, są finansowane z budżetu państwa. W Europie w połowie krajów (14 z 28) istnieje zbliżony do naszego obowiązkowy kalendarz szczepień ochronnych. Pozostałe kraje nie nakładają obowiązku szczepień, ale wprowadzają inne rozwiązania mające na celu zachęcać rodziców do ich realizacji. W krajach skandynawskich, w których świadomość prozdrowotna obywateli jest bardzo duża, mimo braku obowiązku, wyszczepialność jest bardzo wysoka.
Tymczasem wyszczepialność w Polsce od kilku lat stopniowo spada. Według danych GUS i PZH na rok 2018 wynosi ona około 92% (w zależności od rodzaju szczepienia i kolejności dawki). Pojawiają się miejscowe ogniska epidemiologiczne takich chorób jak gruźlica, odra, krztusiec, które są przecież objęte programem szczepień obowiązkowych. Za zmniejszający się odsetek dzieci zaszczepionych odpowiada wiele czynników. Według badań i obserwacji, rodzice najczęściej odmawiają szczepień z następujących powodów:

• brak wiedzy dotyczącej stosowności szczepień i chorób zakaźnych;
• obawa o bezpieczeństwo szczepień – lęk przed niepożądanymi odczynami poszczepiennymi (NOP);
• wiara w zewnętrzne autorytety niezwiązane ze światem medycznym – w teorie spiskowe upowszechniane przez ruchy antyszczepionkowe;
• brak zaufania do nauki i instytucji ochrony zdrowia;
• przyczyny religijne (np. odmowa wykonania szczepienia z powodu obecności w składzie szczepionki żelatyny lub tkanek martwego płodu);
• inne przekonania osobiste/filozoficzne, m.in. przekonanie o wolności decydowania rodzica w sprawach związanych ze zdrowiem jego dziecka, także w kwestii szczepień.

Wszystkie powyższe przyczyny nieszczepienia wynikają z niewiedzy lub z wiedzy pochodzącej z nierzetelnych źródeł. Rodzice w poszukiwaniu informacji bardzo często zasięgają rady innych rodziców lub sięgają do informacji zawartych w Internecie. Jest to wiedza najczęściej pełna niedomówień i niepotwierdzonych doniesień, napawająca lękiem i dająca wiele wątpliwości. Nie dziwi więc, że rodzic, obawiając się konsekwencji zdrowotnych, które mogą wystąpić u jego zdrowego dziecka, w obliczu odporności populacyjnej decyduje się na nieszczepienie go. Odpowiednio przekazana rzetelna wiedza jest w stanie sprawić, że uprzednio przeciwni szczepieniom rodzice zaczną realizować program szczepień ochronnych swojego dziecka.

Badania naukowe i doświadczenia krajów o wysokiej wyszczepialności pokazują, że aby zachęcić swoich obywateli do wykonywania szczepień, należy zwiększać ich wiedzę prowadzoną systemowo edukacją prozdrowotną. Niektóre europejskie kraje, np. Niemcy, zapraszają rodziców którzy nie szczepią swoich dzieci na cykl spotkań z lekarzem. Inne kraje, także zamiast karać i nakładać zakazy (np. nieprzyjmowanie niezaszczepionych dzieci do przedszkoli), próbują edukować, co zdaje się przynosić korzyści w postaci zwiększenia wyszczepialności dzieci.

System edukacji powinien być tworzony w POZ, w poradniach pediatrycznych i ginekologiczno-położniczych. Aby taki system mógł sprawnie działać, muszą być spełnione następujące warunki:

• wszyscy członkowie zespołu medycznego muszą być przekonani o stosowności wykonywania szczepień ochronnych – stanowisko całego zespołu musi być wspólne, stanowią oni jeden front przeciw niewiedzy;
• wszyscy członkowie zespołu są regularnie szkoleni z zakresu profilaktyki chorób, szczepionek, szkolenia są stworzone na podstawie rzetelnej wiedzy, poparte badaniami klinicznymi;
• wszyscy członkowie zespołu przechodzą regularne szkolenia w zakresie komunikowania interpersonalnego – muszą posiadać wysokie umiejętności prowadzenia trudnych rozmów z rodzicami nastawionymi antyszczepionkowo.

Edukacja systemowa rodziców polega nie tylko na umawianiu spotkań i zapraszaniu na wizyty szczepienne, ale głównie na umiejętnym przekazywaniu informacji, często między wierszami, podczas wizyt w ośrodku zdrowia w innych niż szczepienne celach. Nie sztuką jest zaprosić na szczepienie rodzica, który chętnie szczepi swoje dziecko, ale głównym zadaniem zespołu powinno być zachęcenie rodzica przeciwnego szczepieniom. Do zespołu edukacyjnego powinni należeć wszyscy pracownicy medyczni, z którymi stykają się na swojej drodze pacjenci: pielęgniarki, położne oraz lekarze. Pielęgniarki i położne, zgodnie z ostatnimi badaniami zaufania społecznego, plasują się w czołówce rankingu. Oznacza to, że odbiorcy usług medycznych cenią ich kompetencje, pielęgniarki i położne są cennym źródłem informacji i wsparciem dla pacjentów. Pielęgniarki i położne, zgodnie z ustawą o zawodzie, mają w obowiązku edukowanie pacjenta na każdym etapie pracy z nim. Warto więc wykorzystać wysoki poziom zaufania społecznego do edukacji wakcynologicznej.
Badania pokazały, że edukacja szczepienna prowadzona przez położne wśród ciężarnych znacząco wpływa na wiedzę o szczepieniach i na podejmowanie pozytywnych decyzji o szczepieniu dzieci. Położna w swojej pracy ma wiele momentów, w których może taką edukację przeprowadzać. [GM1] 
Szerokie spektrum działania mają położne pracujące w środowisku. Położne środowiskowo rodzinne mają kontakt z ciężarnymi już od 21. tygodnia trwania ciąży. Zgodnie ze standardem opieki okołoporodowej, lekarz prowadzący ciążę powinien wysłać pacjentkę na spotkania edukacyjne do położnej środowiskowej. Takie spotkania można wykorzystać, przy okazji rozmów o pielęgnacji dziecka, na przekazywanie rzetelnych informacji dotyczących profilaktyki zdrowotnej dziecka, w tym szczepień ochronnych.
Rośnie liczba położnych uprawnionych do prowadzenia fizjologicznych ciąż. Takie położne są wysoko wykwalifikowane, mają bardzo szeroką wiedzę i budzą zaufanie pacjentek. Na standardowych wizytach w ramach prowadzenia ciąży jest czas na rozmowę i profilaktykę. Jest to dobre pole do wykorzystania na edukację przyszłych matek dotyczącą opieki medycznej nad dzieckiem, w tym szczepień ochronnych. Należy poinformować przyszłą matkę, iż pierwsze szczepienia odbywają się już pierwszego dnia życia dziecka.

Duże pole do działania mają także położne pracujące w szkołach rodzenia. W programie zajęć należy ująć informacje dotyczące kalendarza szczepień. Na zajęcia przychodzą często pary, stąd oddziaływanie położnej na oboje rodziców zwiększa szansę na pozytywne decyzje wakcynologiczne w przyszłości. Podstawą prowadzenia takich zajęć są wysokie umiejętności interpersonalne prowadzącej, ponieważ dyskusje wywiązujące się na zajęciach grupowych często podążają w nieprzewidywalnych kierunkach.
Położne zatrudnione w oddziałach położniczo-noworodkowych są osobami zbierającymi plony poprzednich działań, co nie znaczy, że nie mają wpływu na podejmowane przez matki decyzje szczepienne. Matki najczęściej pozwalają na zaszczepienie swojego dziecka w pierwszej dobie życia, jednak te, które zaszczepić nie chcą, mają jeszcze kilka dni pobytu w oddziale na przemyślenia. Położne w oddziałach szpitalnych są praktykami[KK1] , co należy wykorzystać w rozmowie z rodzicami. Kilka dni pobytu w oddziale to dobry czas na rozmowę z matką, zawsze angażuje się w to również neonatolog, który ma obowiązek przeprowadzić z matką edukację, zanim odbierze od niej podpis pod jej negatywną decyzją dotyczącą szczepienia.
Po powrocie matki z dzieckiem do domu, rodzina ponownie jest odwiedzana przez położną środowiskową, która sprawuje nad nimi opiekę przez pierwszych sześć tygodni życia dziecka. Spotkania, których powinno być przynajmniej cztery, dają dużo czasu na dyskusje, edukację i przekazywanie materiałów rodzicom nieprzekonanym do szczepień. Wszyscy rodzice powinni być informowani o aktualnym kalendarzu szczepień obowiązkowych, szczepieniach zalecanych poza kalendarzem i obowiązku zgłaszania się na wizyty profilaktyczne. Edukacja wakcynologicznej powinna za każdym razem zostać odnotowana w dokumentacji medycznej pacjentki i dziecka.

Etap życia kobiety, w którym staje się ona matką, jest bardzo trudny, intensywny, a jednocześnie w czasach powszechnego dostępu do różnych informacji – pełen dezinformacji. Kobiety w ciąży i po porodzie bardzo często czują się zagubione i nie potrafią zdecydować, które informacje są dla nich najważniejsze. W rozmowach z rodzicami, na wszystkich etapach opieki nad kobietą, ważne jest zbudowanie relacji, w której położna będzie dawała kobiecie poczucie bezpieczeństwa. Powinna być ona osobą o wysokiej kulturze osobistej, jednocześnie umiejącą dotrzeć do każdej pacjentki, niezależnie od jej poziomu wykształcenia i pochodzenia. Tak jak przy okazji każdego drażliwego tematu, także w rozmowach o szczepieniach należy wykazać się empatią i zrozumieniem dla obaw rodziców. Z ich punktu widzenia szczepienia mogą być atakiem na zdrowie ich dziecka, należy więc dobrać odpowiednie metody wyjaśnienia im, dlaczego szczepienia są dla zdrowia ich dzieci korzystne i niezbędne.
Jak rozmawiać z rodzicami przeciwnymi szczepieniom swoich dzieci?

• Przede wszystkim rozmowa zawsze powinna być merytoryczna – w kwestii szczepień bardzo często emocje rodziców biorą górę nad logiką. Rozmowa powinna być rzetelna, a przedstawianie argumenty racjonalne, poparte badaniami, raportami różnych instytucji.
• Rozmowa powinna być prowadzona językiem zrozumiałym dla odbiorców – należy używać słownictwa medycznego w sposób akceptowalny przez kobietę.
• Szanuj troskę rodzica o dziecko, podkreślaj że jego zdrowie zawsze będzie dobrem najwyższym.
• Wysłuchuj obaw, bądź otwarta, pozwól rozmówcy się otworzyć, jeśli tego potrzebuje – to buduje zaufanie.
• Z góry zakładaj, że rodzice chcą zaszczepić dziecko, z takiego stanowiska rozpoczynaj rozmowę.
• Mów o zaletach szczepień, o bezpieczeństwie potwierdzonym wieloma badaniami, o sobie, o osobach ci bliskich, o twoich pacjentkach, które szczepią swoje dzieci.
• Przedstawiaj alternatywy dostępne w kalendarzu szczepień, mów o różnych szczepionkach.
• Gdy autorytetem dla twojego rozmówcy jest dr Google – warto przekazać mu adresy stron internetowych o dużej wartości merytorycznej.
• Bądź dobrze przygotowana na rozmowę, ale gdy czegoś nie wiesz – powiedz to jasno z zaznaczeniem, że przyniesiesz odpowiedź, gdy zobaczycie się następnym razem – osoby o poglądach antyszczepionkowych są doskonale przygotowane do rozmów o szczepieniach, szybko wyczują niepewność lub fałsz.

Osoba, która wykaże się dużą wiedzą i umiejętnościami interpersonalnymi, z pewnością dobrze poradzi sobie w edukacji wakcynologicznej, będzie przez rodziców uznawana za osobę, której warto zaufać w kwestiach zdrowia ich dziecka.
Warto przypomnieć, że edukacja dotycząca szczepień ochronnych prowadzona przez położne dotyczy szczepień nie tylko u dzieci. Położna, mająca pod swoją opieką kobietę w każdym okresie jej życia, powinna przypominać:

• o zalecanych szczepieniach młodych dziewcząt w kierunku wirusa HPV, jako jeden z elementów profilaktyki raka szyjki macicy;
• o weryfikacji przebytych szczepień przy planowaniu ciąży – czy kobieta przeszła szczepienie w kierunku odry, świnki, różyczki, ospy wietrznej, krztuśca, WZW typu B, a w razie potrzeby należy zaplanować uzupełnienie brakujących szczepień;
• szczepienie przeciwko grypie można wykonywać także w ciąży i podczas laktacji – co jest zalecaną metodą postępowania profilaktycznego.

Bibliografia

1. Anderson E.J., Daugherty M.A., Pickering L.K., Orenstein W.A., Yogev R//Protecting the Community through Child Vaccination, Clinical Infectious Diseases, 2018; XX (00): 1–8.
2. Augustynowicz E. (red.) Jak odpowiadać na wątpliwości rodziców na temat szczepień? Wskazówki dla lekarzy, szczepienia.pzh.gov.pl (dostęp dnia 20.01.2020 r.), Warszawa 2017.
3. Bednarek A., Zarzycka D. Potrzeba i założenia nowoczesnej edukacji na przykładzie szczepień ochronnych, Probl Hig Epidemiol 2015, 96(1): 1–7.
4. Dońka K., Suwała M., Zarzycka D., Sobolewska-Samorek A., Paździor V. Postawy i edukacja wakcynologiczna rodziców, Pielęgniarstwo XXI wieku, 2018–0021: 58–64.
5. Dzienkoński J. Edukacja bronią przeciw ruchom antyszczepionkowym, Kurier MP, https://www.mp.pl/szczepienia/aktualnosci/171 496,edukacjabronia- przeciw-ruchom-antyszczepionkowym (dostęp dnia 20.01.2020 r.).
6. Faleńczyk K., Piekarska M., Pluta A., Basińska H. Czynniki wpływające na postawy rodziców wobec szczepień ochronnych u dzieci, Post N Med 2016; XXIX(6): 380–388.
7. Salwa A. Edukacja zdrowotna rodziców w zakresie szczepień ochronnych, Journal of Education, Health and Sport. 2017; 7(7): 238–246.
8. Ustawa z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. 2008 nr 234, poz. 1570).
9. www.stat.gov.pl (statystyki dotyczące szczepień ochronnych dzieci i młodzieży – dostęp dnia 20.01.2020 r.).